کیفیت و سرعت انتشار داده‌ها
به‌عنوان مثال، یک شرکت سرمایه‌گذاری را در نظر بگیرید که قصد دارد منابع خود را به بخش‌های مختلف اقتصادی تخصیص دهد. در این صورت پرسش مهم این است که در کدام بخش اقتصادی و در هر بخش به چه میزان باید منابع برای سرمایه‌گذاری تخصیص داد؟ پاسخ این موضوع توسط کارشناسان و متخصصان شرکت تهیه می‌شود و در اختیار مدیران سرمایه‌گذاری قرار می‌گیرد، اما رسیدن به این پاسخ نیازمند به‌کارگیری آمار اقتصادی بخش‌های مختلف اقتصادی و پایش روند آنها در گذشته و پیش‌بینی آن در آینده است. در سمت عرضه آمار نیز با توجه به اینکه آمار کالایی است عمومی، به‌طور معمول بخش خصوصی انگیزه کافی برای تولید آمار و انتشار آن برای عموم نخواهد داشت. این خاصیت آمار به آن معنا است که باید یک نهاد عمومی وظیفه تهیه و انتشار آمار را بر عهده بگیرد. از همین رو است که در اکثر قریب به اتفاق کشورها دولت‌ها و نهادهای عمومی مسوولیت تهیه و انتشار آمار را برعهده می‌گیرند. درواقع عرضه آمار از سوی دولت‌ها و نهادهای عمومی صورت می‌گیرد. البته در دنیای امروز شاهد این نیز هستیم که بعضا شرکت‌های بزرگ بخش خصوصی نیز در حوزه‌های خاص اقدام به تهیه و انتشار آمار می‌کنند، اما آمارهای فراگیر ملی مانند آمارهای جمعیتی، آمارهای اقتصادی و مانند آن عمدتا توسط بخش عمومی و دولت‌ها منتشر می‌شود.
طبق قانون، مرکز آمار ایران مرجع رسمی تهیه، اعلام و انتشار آمارهای رسمی کشور است. همچنین طبق عرف رایج در کشور علاوه بر مرکز آمار ایران، به‌طور خاص بانک مرکزی نیز مجموعه نسبتا کاملی از آمارهای اقتصادی با گرایش آمارهای پولی و آمارهای کلان اقتصادی را منتشر می‌کند. با وجود سابقه طولانی پایه‌گذاری نظام آماری در کشور که سابقه آن دست‌کم به ۱۳۰۳ خورشیدی و پایه‌گذاری مرکز آمار ایران در آن سال برمی‌گردد و به‌رغم پیشرفت‌های قابل ملاحظه در این زمینه اما به نظر می‌رسد که در مقایسه با اهمیتی که تقاضای آمار در کشور طی دهه‌های اخیر پیدا کرده است، عرضه آمار هنوز پا به پای آن بهبود نیافته است. این موضوع را می‌توان هم از جنبه تهیه آمار و هم از جنبه انتشار آن مورد بررسی قرار داد.
از جنبه تهیه آمار، می‌توان به بسیاری از سرفصل‌های آماری اشاره کرد که در جهان رو به پیشرفت سریع در حال حاضر ایجاد شده است، اما در نظام آماری ما یا هنوز آماری برای آن تهیه نمی‌شود، یا اینکه اگر هم تهیه شده باشد بسیار ابتدایی بوده و غیرقابل مقایسه با نظام‌های آماری کشورهای پیشرفته است. به‌عنوان مثال، یکی از سرفصل‌های مهم آماری که در دو دهه گذشته در نظامات آماری کشورهای پیشتاز ظاهر شده است، سرفصل علم و فناوری (Science and technology) است که به‌طور کلی فعالیت‌های مرتبط با حوزه تحقیق و توسعه، ثبت اختراعات و اکتشافات و موارد مشابه را گزارش می‌کند. هر چند آمارهای این حوزه در گروه «علم،فناوری و نوآوری» در سرفصل کلی «آموزش و پژوهش» در درگاه مرکز آمار ایران قرار دارد، اما با آمارهای مشابهی که مثلا در کشورهای عضو OECD تهیه و منتشر می‌شود فاصله بسیار دارد. با مراجعه به این صفحه در درگاه مرکز آمار ایران تنها دو آمار «تعداد پروژه تحقیقاتی بر حسب نوع پروژه» و «تعداد محققان به تفکیک نوع اشتغال» گزارش می‌شود. اما به‌عنوان مثال، از نسبت هزینه‌های تحقیق و توسعه به تولید ناخالص داخلی کشور که یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های این حوزه است، آماری منتشر نشده است. بسیاری دیگر از مقولات و آمارها هستند که در دنیای رو به تغییر امروز انتظار می‌رود توسط مرکز آمار ایران و بانک مرکزی تهیه و منتشر شوند (چرا که مراکز مشابه در کشورهای مختلف در حال حاضر این آمارها را منتشر می‌کنند).
جدا از تهیه آمار، به نظر می‌رسد که از منظر نحوه انتشار آمار نیز نقدی جدی به بانک مرکزی و مرکز آمار ایران وارد است که برای هر یک با ذکر مثال‌هایی می‌توان به ضعف‌ها در این حوزه اشاره کرد. ضعف در انتشار آمار به این معنا است که آمار در یک حوزه خاص تهیه شده است، اما انتشار آن از کیفیت مناسبی برخوردار نیست. منظور از کیفیت انتشار عبارت است از انتشار در زمان مناسب، و در قالب مناسب. زمان انتشار، با توجه به مثال‌هایی از کاربرد آمار توسط شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران، در دنیای امروز و حتی در کشور ما اهمیت بالایی دارد. درواقع دو اشکال عمده در زمینه انتشار آمارهای رسمی عبارتند از عدم انتشار منظم از نظر زمانی و کیفیت ارائه آمارها از نظر ساختارهای نرم‌افزاری.
به‌عنوان مثال اول، بانک مرکزی از اواخر دهه ۱۳۷۰شمسی اقدام به انتشار مجموعه‌ای با عنوان «نماگرهای اقتصادی» کرد. متاسفانه تجربه حدود دو دهه بانک مرکزی در انتشار این نماگرها موفق نبوده است. مثلا، در دوران دولت دهم شاهد بودیم که این نماگرها با فاصله بعضا بیش از یک سال منتشر می‌شدند و حتی در زمان انتشار نیز بسیاری از شاخص‌های اقتصادی که به‌طور معمول در نماگرها گزارش می‌شدند در آن زمان با جای خالی (با‌علامت عدم انتشار) گزارش می‌شدند. به‌طور مشخص، آمارهای مربوط به رشد اقتصادی با تاخیرهایی تا حتی دو سال یا حتی بیشتر گزارش شدند. بعدها و بعد از انتشار آمار مشخص شد که دلیل این امر رشدهای اقتصادی منفی ابتدا در سال ۱۳۸۷ و سپس در سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ بوده است.
به غیر از زمان انتشار، می‌توان به قالب انتشار آمارها نیز نقد وارد کرد. انتشار آمارها در قالب فایل‌های PDF واقعا چه توجیهی دارد؟ آیا متقاضیان این آمارها تنها قصد مطالعه آمارها به‌صورت یک مجله خبری دارند یا اینکه مهم‌تر از آن استفاده و تجزیه و تحلیل آن است. علاوه بر آن، برخی آمارهای مهم از اواسط دهه ۱۳۸۰ منتشر نشده‌اند که انتظار بر این بود با تغییر دولت اقدامی در جهت انتشار مجدد آنها صورت گیرد. به‌عنوان مثال، شاخص قیمت کالاهای وارداتی که قبلا به‌صورت سالانه و فصلی منتشر می‌شد، از سال ۱۳۸۶ به بعد منتشر نشده است. همچنین آمار شاخص قیمت مصرف‌‌کننده نیز با تغییر سال پایه هنوز یکپارچه‌سازی نشده است و بر اساس سه سال پایه ۱۳۷۶، ۱۳۸۳ و ۱۳۹۰ گزارش می‌شود که هر یک از یک زمانی به بعد آمارهای مربوطه را دارند و برای داشتن آمارهای قبل‌تر باید از شاخص قیمت به سال پایه قدیم‌تر استفاده شود.
نقطه ضعف دیگر در زمینه انتشار آمارهای رسمی بانک مرکزی، عدم انتشار آمارهای فصلی حساب‌های ملی است. ظاهرا بعد از تغییر سال پایه حساب‌های ملی از سال ۱۳۷۶ به ۱۳۸۳، بانک مرکزی آمارهای فصلی مربوط به حساب‌های ملی را محاسبه نکرده است، هر چند در بانک اطلاعات سری زمانی بانک مرکزی آمارهای فصلی با سال پایه ۱۳۷۶ تا فصل چهارم سال ۱۳۸۹ در دسترس است اما آماری برای سال‌های ۱۳۹۰ به بعد در بانک اطلاعات سری زمانی این بانک منتشر نمی‌شود. این درحالی است که بانک مرکزی سال پایه خود را اخیرا به ۱۳۹۰ تغییر داده است. اما آمار حساب‌های ملی تنها به‌صورت سالانه منتشر می‌شود. این به آن معنا است که هیچ اطلاعی درخصوص پویایی‌های متغیرهای مهمی همچون رشد اقتصادی و سرمایه‌گذاری در بازه زمانی کمتر از یک سال از سوی بانک مرکزی گزارش نمی‌شود. اگرچه نماگرهای اقتصادی که بانک مرکزی منتشر می‌کند حاوی آمارهای فصلی حساب‌های ملی نیز هست، اما در بانک اطلاعات سری زمانی این بانک آمارهای فصلی بعد از سال ۱۳۸۹ به چشم نمی‌خورد.
عدم انتشار آمار نرخ ارز بازار غیررسمی به‌صورت روزانه از سوی بانک مرکزی مثال دیگری است از عدم درک واقعی از اهمیت آمار در اقتصاد امروز. پیش از این و قبل از بروز بحران ارزی در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ آمار نرخ ارز مرجع بانک مرکزی که تفاوت بسیار اندکی با نرخ بازار غیررسمی داشت حتی به‌صورت روزانه در وب‌سایت این بانک قابل دسترس بود. با این حال در دوران بحران ارزی شکافی بین نرخ ارز مرجع بانک مرکزی و نرخ بازار غیررسمی ایجاد شد و از آن به بعد معیاری از نرخ ارز بازار غیررسمی به‌صورت روزانه در دسترس نیست. در مورد مرکز آمار نیز وضعیت انتشار آمارها چندان مناسب نیست. اگرچه مرکز آمار ایران اخیرا اقدام خوبی انجام داده است و آمارهای مفصل حساب‌های ملی در وب‌سایت این مرکز با وقفه کمتر از ۶ ماه در فرمت excel در دسترس است، علاوه بر آن، بسیاری از آمارها از سوی مرکز آمار ایران به‌صورت منظم و در قالب مناسب منتشر می‌شوند. با این حال در برخی از زمینه‌ها وضعیت انتشار آمارها نامناسب است. به‌عنوان مثال، مرکز آمار ایران نشریه‌ای تحت عنوان «نتایج آمارگیری از کارگاه‌های صنعتی ۱۰ نفرکارکن و بیشتر» را منتشر می‌کند. این نشریه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ صفحه در قالب فایل PDF منتشر می‌کند که حاوی آمارهای کارگاه‌های صنعتی بر حسب فعالیت و نیز استان است. با این حال در نحوه انتشار آمارهای این نشریه نظم خاصی به چشم نمی‌خورد. به‌عنوان مثال، نتایج این نشریه مربوط به سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۶ در بخش «فهرست نشریات» وب‌سایت مرکز آمار ایران و در قالب HTML منتشر می‌شود. نتایج مربوط به سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۲ نیز در بخشی از وب‌سایت مرکز آمار ایران ذیل بخش صنعت و در قالب فایل excel منتشر می‌شود و نتایج سال ۱۳۹۳ کماکان در قالب فایل PDF در دسترس است و نتایج سال ۱۳۹۴ هنوز منتشر نشده است. این درحالی است که تجربه بانک اطلاعات سری زمانی بانک مرکزی نشان داد که می‌توان آمارهای به این اهمیت را در یک ساختار یکپارچه و مناسب برای استفاده منتشر کرد. سایر آمارهای مربوط به طرح‌های آماری مرکز آمار نیز کم و بیش این اشکال را دارند. مثلا، قبلا مرکز آمار ایران آمار مربوط به تجارت خارجی بر حسب کدهای ISIC را منتشر می‌کرد، اما آمارهای مربوطه بر حسب ریال هستند، در حالی که آمار بازرگانی خارجی طبیعتا بر حسب دلار یا یک ارز معتبر خارجی تحلیل می‌شود. علاوه بر این، با مراجعه به درگاه مرکز آمار ایران مشاهده می‌شود که با وجود طبقه‌بندی خوبی که اخیرا برای ارائه آمار ارائه شده است، بسیاری از آمارها وقفه طولانی دارند. مثلا در سرفصل صنعت، آمار «ارزش مواد اولیه خارجی مصرف شده» از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۰ منتشر شده است. یعنی وقفه‌ای ۶ ساله! مواردی مشابه این در وب‌سایت مرکز آمار قابل مشاهده است که به نظر می‌رسد بیش از اینکه به دلیل عدم تهیه آمار باشد، ناشی از بی‌نظمی در انتشار آن است. در مجموع بیان این مطالب به معنای نفی تلاش‌ها و بهبودهای قابل ملاحظه در نظام آماری کشور نیست، بلکه هدف تاکید بر اهمیت روزافزون تهیه آمار و انتشار مناسب و به موقع آن است. اگرچه پیشرفت‌های خوبی در تهیه و انتشار آمارهای رسمی در کشور رخ داده است. اما هنوز فاصله زیادی با تجربیات موفق جهانی وجود دارد که شایسته است دولت اهتمام جدی در این زمینه داشته باشد.
ارسال نظر