دستمزدهایی که از تاریخ می‌گیریم
امروزه نوسانات قیمتی با تاثیر بر قدرت خرید دستمزد افراد، شرایط اجتماعی را دگرگون می‌سازند. این وضع به تاریخ بشر قابل تعمیم است. انسان‌هایی که بقایشان وابسته به دریافت دستمزد از دیگران بود، همواره در برابر نوسانات قیمتی آسیب‌پذیر بوده‌اند. عوامل انسانی یا طبیعی، مانند جنگ و قحطی، باعث افزایش قیمت مواد غذایی می‌شدند. خطر جنگ و قحطی، نااطمینانی‌های معیشت را بالا برده بود. از این‌رو است که نهادهای مختلفی را در طول تاریخ می‌بینیم که این نااطمینانی‌ها را پایین می‌آوردند.
برای مثال در پژوهشی که در مدرسه اقتصاد لندن (LSE) انجام شده، با مطالعه نسخه‌های خطی باقی مانده از قرون وسطی، دستمزدهای کارگران در انگلستان از سال۱۲۷۰ تا ۱۴۴۰ میلادی بررسی شده‌اند[۱]. یکی از یافته‌های این تحقیق این است که ناظر به نوسانات قیمت غذا، کشاورزانی که با قراردادهای بلندمدت (گاهی اوقات تا یک سال) روی زمین اربابان کار می‌کردند، ترجیح می‌دادند که بخش قابل توجهی از دستمزد خود را به‌صورت غیرنقدی (In-Kind) و در قالب غلات دریافت کنند. این به آنها امکان می‌داد که بدون نگرانی از نوسانات قیمت به فعالیت بپردازند.
قدرت چانه‌زنی کارگران نیز یکی دیگر از مسائلی است که امروزه مورد توجه اقتصاددانان قرار می‌گیرد. گاهی اوقات عوامل طبیعی، باعث می‌شوند که قدرت چانه‌زنی کارگران برای افزایش دستمزدشان بالاتر برود. برای مثال، در پژوهشی که به آن اشاره کردیم، عیان می‌شود که از دهه۱۳۷۰ میلادی به بعد، یعنی چند دهه بعد از شروع مرگ سیاه، دستمزد نقدی کشاورزان افزایش می‌یابد.از بین رفتن ۲۵ تا ۵۰میلیون نفر از جمعیت اروپای قرن چهاردهم میلادی، اثراتی بر تقاضای محصولات کشاورزی و نیز عرضه نیروی کار گذاشت. کم شدن ناگهانی جمعیت به معنی مازاد عرضه غذا در کوتاه‌مدت بود، با کم شدن قیمت غذا، افرادی که از مرگ سیاه جان سالم به در برده بودند، توانستند از استانداردهای بالاتری برای زندگی بهره ببرند.
اما با وجود اینکه کمبود تقاضای به‌وجودآمده از بابت مرگ‌ومیر تا حدی جبران شده بود، محدودتر شدن عرضه نیروی کار، باعث مازاد تقاضا برای آن و بالاتر رفتن قدرت چانه‌زنی کارگران برای دستمزدها و افزایش آنها شد. کارگران و کشاورزان دیگر مجبور نبودند که برای زنده ماندن به هر دستمزدی رضایت دهند و برای هر اربابی کار کنند. به این ترتیب بود که تحرک اجتماعی امکان بیشتری یافت.به دنبال افزایش دستمزدها، کشاورزان دیگر مجبور نبودند بخشی از دستمزد خود را در قالب غلات دریافت کنند یا اینکه بخش زیادی از آن را برای خرید غذا صرف کنند. به‌علاوه، سنت کشاورزی مستقیم (Direct Farming) نیز در انگلستان از میان رفت. تا قبل از این، اربابان به‌صورت مستقیم به مدیریت زمینهای کشاورزی خود می‌پرداختند و به‌عنوان تولیدکنندگان غلات شناخته می‌شدند. اما افزایش سطح دستمزدها و نیز کاهش قیمت کالاهای کشاورزی بعد از مرگ سیاه، باعث شد که اربابان به جای مدیریت مستقیم، دست به اجاره دادن زمینهای خود در ازای هزینه‌ای ثابت بزنند. چنین تغییری در نهادهای مربوط به تولید، باعث شد که پنجره‌ای برای کارآفرینی رعیتی (Peasant Entrepreneurship) باز شود و نیز بهره‌وری بخش کشاورزی در دهه‌های بعدی افزایش یابد.
این سلسله از اتفاقات را باید مصداقی از ممکن شدن تحرک اجتماعی و بستری برای تغییرات اجتماعی در انگلستان دانست.می‌توان دید که به تبع یک فاجعه طبیعی، تغییراتی در قیمت‌های نسبی و انگیزه‌های اقتصادی به وجود آمد و باعث تغییر نهادهای یک اقتصاد پیشامدرن شد؛ اما انگلستان تنها جایی در جهان قرون وسطی نبود که چنین شرایطی را تجربه کرد. در پژوهش دیگری، به تاثیر شوک‌های جمعیتی به‌وجودآمده به خاطر طاعون ژوستینین* (در نیمه قرن ششم میلادی) در خاورمیانه پرداخته شده است[۲]. این مقاله نیز شوک‌های جمعیتی به‌وجودآمده در مصر و عراق را بررسی می‌کند و نتیجه می‌گیرد که بر اثر افزایش دستمزدها بعد از کاهش عرضه نیروی کار، تقاضای مردم برای کالاهایی که کشش درآمدی بالایی دارند، بیشتر شد و انگیزه‌های اقتصادی قدرتمندی برای تجارت به‌وجود آمد.
افزایش بهره‌وری و سطح زندگی به‌وجودآمده در قرون هشتم تا دهم و اینکه برای مدتی طولانی دستمزدها از «سطح معیشتی» بالاتر بود، باعث ایجاد دوره‌ای شد که در تاریخ به آن «دوران طلایی اسلامی» می‌گویند.اخیرا پژوهشگران توجه زیادی به اهمیت چارچوب نهادی و قانونی مربوط به تجارت که در عربستان پیش از اسلام وجود داشت و بعد از ظهور آن در اوایل قرن هفتم توسعه یافت و فراگیر شد، پیدا کرده‌اند. به این ترتیب که گفته می‌شود نهادها و احکام اسلامی، بستر مناسبی برای تجارت به‌وجود آوردند. حتی گفته می‌شود که بعدتر اروپاییان از همین چارچوب‌های قانونی الگو گرفتند و این زمینهای نهادی برای گسترش سرمایه‌داری در اروپا بود[۳]. ما با بررسی سطح دستمزدها در قرون ابتدایی بعد از ظهور اسلام، در‌می‌یابیم که این چارچوب نهادی قوی برای تجارت را باید با افزایش دستمزدها و به تبع آن بیشتر شدن تقاضا برای کالاهای پرکشش، همبسته دانست.
1. Wages and Labour Relations in the Middle Ages: It's not (all) about the money, Jordan Claridge, Vincent Delabastita and Spike Gibbs, LSE, Economics History Working Papers No. 360.
2. Plagues, Wages, and Economic Change in the Islamic Middle East, 700–1500, Sevket Pamuk and Maya Shatzmiller, The Journal of Economic History, Volume 74, Issue 1.
3. برای مطالعه بیشتر، رک: Early Islam and the Birth of Capitalism by Benedict Koehler.
* این طاعون، نام خود را از ژوستینین اول گرفته است که در آغاز شیوع آن امپراتور روم شرقی بود. او خود از این بیماری جان سالم به در برد.
