تحلیل یک کارشناس اقتصادی از دلایل انقلاب اسلامی
شکست اصلاحات ارضی، زوال حکومت
ایرنا: در زمینه چرایی ظهور و بروز انقلاب اسلامی تاکنون نظریه‌پردازان و اندیشمندان داخلی و خارجی دلایل فراوانی ذکر کرده‌اند. به‌عنوان یک اقتصاددان، نقش عوامل اقتصادی را در پیروزی انقلاب اسلامی چگونه تبیین می‌کنید؟
رزاقی: انقلاب یک واقعیت است که بسیاری از کشورها به‌خاطر شرایط خاص، آن را تجربه کرده‌اند. انقلاب ایران نیز ریشه در دلایل مختلفی دارد که برای آگاه شدن از محرک‌های اقتصادی و نقش آنها در پیروزی انقلاب، لازم است یک سیر تاریخی در دوران پهلوی مورد بررسی قرار گیرد. تصمیم شاه برای انجام اصلاحات ارضی که با نام انقلاب شاه و مردم انجام شد یکی از اقدامات مساعد‌کننده انقلاب اسلامی بود. شاه با این اقدام نه تنها مدیریت روستاها را متزلزل کرد، بلکه راه را برای خرده‌فروشی و واسطه‌گری باز کرد. باز شدن پای دلالان به روستا، خارج کردن مردم از زندگی جمعی و سوق دادن روستاییان به سمت سود شخصی، به مشکلات اقتصادی و اجتماعی فراوانی برای رژیم گذشته تبدیل شد. تقسیم زمین بین روستاییان در هکتارهای کم و بی‌بهره ماندن قشر خوش‌نشین روستا از این تقسیم‌بندی، سیلی از جمعیت روستایی را به سمت شهرها سرازیر کرد که این مهاجرت در نهایت به گسترش شهرنشینی و سکونت در حاشیه‌ها منتهی شد. سویه دیگر مشکلات ناشی از اجرای اصلاحات ارضی، کاهش نفوذ اربابان در روستا بود. با کاهش نفوذ این افراد کنترل دستگاه‌های دولتی بر این مناطق افزایش پیدا کرد و یک ژاندارم معمولی می‌توانست برای روستا تصمیم‌گیری کند؛ این امر نارضایتی مردم روستا را در پی داشت.
ایرنا: اما برخی مدعی هستند که خارج کردن زمین از دست مالکان و بخشیدن آن به مردم اقدام مهمی در آن زمان تلقی می‌شد.
رزاقی: هیچ‌کس منکر ظلم ارباب بر رعیت نیست اما آنچه در اصلاحات ارضی دهه ۴۰ ایران به وضوح دیده می‌شود اصلاحات دیکته شده آمریکایی بود که باید در ایران اجرایی می‌شد. این اصلاحات با هدف کاهش نفوذ مالکان در کشور انجام شد، زیرا این گروه با استفاده از نفوذی که روی مردم در روستا داشتند برای شاه یک عامل خطرساز به‌شمار می‌رفتند. شاه با اجرای نسخه آمریکایی اصلاحات ارضی فردگرایی را ترویج داد که در نهایت به افزایش جمعیت شهری و وابستگی به کالاهای وارداتی ختم شد.
ایرنا: مهاجرت به شهرها چه تاثیری روی زندگی روستانشینان داشت. آیا رهسپار شدن این قشر به سوی شهرها و جذب شدن در بخش خدمات و صنعت، موجب نشد که بعد اقتصادی و اجتماعی زندگی آنان وضعیت بهتری پیدا کند ؟
رزاقی: هر چند که خوش‌نشین‌های روستایی و خرده مالکان پس از اصلاحات ارضی در بخش خدمات و صنعت مشغول به کار شدند اما پیامدهای چنین مهاجرتی برای حکومت وقت گران تمام شد، زیرا آشنایی روستاییان با محیط‌های شهری و رفاهی موجب تغییر در نگرش و دید آنان نسبت به مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شد. روستانشینی که تا چند سال گذشته در محیط یکنواخت روستایی زندگی می‌کرد، با ورود به محیط شهری و دیدن زرق و برق این زندگی، به‌شدت از فاصله طبقاتی موجود در جامعه آگاهی پیدا کرد. . نتیجه این تغییر در سبک زندگی یک دهه پس از اصلاحات ارضی نمایان و این قشر با آگاهی از وضعیت موجود و پذیرش شعارهای امام‌خمینی(ره) به خیابان‌ها آمدند.
ایرنا: امام خمینی (ره) چگونه توانست از وضعیت اقتصادی آن زمان به سود جریان انقلاب استفاده کند و توده‌های مردم را به سمت نیروهای انقلاب سوق دهد؟
رزاقی: ایران کشوری اسلامی و اعتقاد مردم برپایه آموزه‌های دین اسلام و مکتب اهل بیت است. شاید در آن برهه از زمان تلاش‌هایی در جهت غربی کردن جامعه انجام شد اما این تلاش‌ها به‌خاطر شکاف طبقاتی گسترده‌ای که در جامعه وجود داشت ناکام ماند. بررسی وصیت نامه سیاسی الهی و مجموعه سخنرانی‌های بنیان‌گذار انقلاب نشان از آن دارد، شعارهای انقلاب اسلامی بر پایه و اساس سخن اهل بیت و مبنی بر مساوات و برابری در جامعه طرح شد؛ مردم نیز به خوبی این سخنان را پذیرا بودند. «انقلاب مال کوخ‌نشینان است»، «منابع از آن مردم است و مسوولان خادم ملتند»، «نباید خوی کاخ‌نشینی در مسوولان پیدا شود» و «مسوولان باید از میان مردم و کوخ‌نشینان انتخاب شوند»؛ نمونه‌ای از شعارهای انقلاب بود که با استقبال طبقات پایین جامعه مواجه شد؛ زیرا جامعه به‌شدت دوقطبی شده و مردم این امر را به‌خوبی حس می‌کردند.
ایرنا: برخی افزایش درآمدهای نفتی و نهضت ملی شدن صنعت نفت را عامل اساسی در بعد اقتصادی انقلاب به‌شمار می‌آورند آیا این پیش‌فرض می‌تواند به واقعیت نزدیک باشد؟
رزاقی: کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ به جرقه‌ای برای مشروعیت‌زدایی علیه شاه تبدیل شد. او از یک‌سو در بین مردم به دست نشانده آمریکا معروف شد و در سوی دیگر اصلاحات اقتصادی که دکتر «محمدمصدق» نخست‌وزیر وقت برای کشور طراحی کرده بود به کلی کنار گذاشت. یکی از اقدامات مصدق تکیه بر تولید داخلی و توانمندی‌هایی بود که در زمان تحریم نفتی آن زمان اجرایی شد. مصدق سعی کرد با این حربه به نوعی راه را برای درگیر کردن تمام قشرهای جامعه در حوزه اقتصادی فراهم کند، اما کودتای شاه علیه وی موجب شد ایران بیش از گذشته به فروش نفت وابسته شود و در نهایت راهبرد متکی بر واردات کالا را در دستور کار قرار دهد. با واردات کالا و تجملاتی شدن زندگی، تولید ملی در مسیر سراشیبی قرار گرفت و این امر موجب افزایش بیکاری شد. با شکل‌گیری چنین شرایطی دو قطبی اقتصادی در ایران به‌وجود آمد که یکسوی آن جمعیت کم‌سرمایه‌دار و سوی دیگر آن تعداد زیاد جمعیت فقیر و طبقه متوسط بود. دوقطبی که فرزند دنیای سرمایه‌گذاری است پس از ناکام ماندن اصلاحات دکتر مصدق در جامعه ایجاد شد و تا آخرین روزهای حکومت شاه همچنان پابرجا بود.
ایرنا: افزایش قیمت نفت اواخر دهه ۴۰ و دهه ۵۰ چه تاثیری بر ایجاد چنین دو قطبی داشت؟
رزاقی: فشار ساواک برای خاموش کردن صدای مردم هر چند که در دهه ۴۰ به اوج رسید اما نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی در دل چنین خفقانی بیرون آمد و این نابرابری‌ها در نهایت به جنبش مردمی و انقلاب ختم شد. در این میان شعارهای بنیان‌گذار انقلاب به‌گونه‌ای برای مردم باورپذیر شد که تنها راه رهایی از وضع موجود آن زمان گرایش به این شعارها بود، زیرا افزایش قیمت نفت در آن زمان به‌جای قرار گرفتن در مسیر تولید و رفاه اقتصادی مردم، به سرمایه‌گذاری شاهانه منجر شد. سرمایه‌داری شاهانه نفتی در دهه ۵۰ به اوج خود رسید و بیشتر این سرمایه‌ها در دست طبقات بالای جامعه قرار داشت و مردم عادی سهمی از آن نداشتند.
ایرنا: تجمیع سرمایه در دست یک قشر خاص موجب شکل‌گیری فساد اقتصاد در جامعه می‌شود. درباره تجمیع سرمایه در رژیم پهلوی نظر شما چیست ؟
رزاقی: انکار فساد اقتصادی در رژیم پهلوی غیرممکن است. اما چه شیوه مبارزه با فساد و اینکه چه کسانی باید به‌خاطر فساد اقتصادی محاکمه می‌شدند خود مساله مهم‌تری بود. یکی از حربه‌های شاه برای سرکوب مخالفان برچسب و «انگ» فساد بود. کسانی که به‌عنوان مجرم در دادگاه‌های رژیم پهلوی محاکمه می‌شدند مخالفان شاه بودند و موافقان شاه هیچ‌گاه با عنوان فساد اقتصادی به دادگاه‌ها نمی‌رفتند.
ارسال نظر