اسناد انگلیسی از ایران
موضوع مراودات سفارت انگلیس با روزنامه‌های ایران در اسناد کمتر مورد توجه قرار گرفته است اما اهمیت زیادی دارد. روزنامه ایران به‌عنوان روزنامه رسمی کشور مرتب در تیررس رصد نیروهای بریتانیا بود. در این دوره روزنامه‌های ولایات نیز بسیار فعال بودند. در این اسناد به فعالیت دو تن از اعضای خاندان بهار در خراسان اشاره شده است. یکی ملک‌الشعرای بهار و دیگری شیخ احمد بهار پسر عمه او که اداره روزنامه بهار را بعدها برعهده داشت. در کنار اینها روزنامه «فکر آزاد» که توسط یک چپگرای جوان به نام «احمد دهقان» منتشر می‌شد، مورد توجه انگلیسی‌ها قرار داشت. این فرد همان استاد «احمد بهمن‌یار» ادیب مشهور است که در جوانی زمانی‌که از کرمان به مشهد تبعید شده بود، روزنامه «فکر آزاد» را منتشر می‌کرد و فعالیت زیادی علیه نیروهای انگلیسی داشت. احمد بهمن‌یار که امروز ما تنها در حوزه ادبیات او را می‌شناسیم در این هنگام فعالیت سیاسی زیادی داشت که در اسناد انگلیسی گزارش‌های روز به روز فعالیت‌های او وجود دارد.
در همین دوره است که اتحادی میان نیروهای چپ، مذهبی و ملی در مشهد علیه اشغال بیگانه شکل می‌گیرد که در راس آنها احمد بهمن‌یار، ملک‌الشعرا، احمد بهار و در میان علما شیخ‌محمد نجفی (معروف به آقازاده خراسانی فرزند آخوند خراسانی) قرار دارند. فعالیت این گروه ادامه پیدا می‌کند البته بهمن‌یار به تهران می‌رود اما این حلقه تداوم پیدا می‌کند و به تحولات دوران رضاشاه و قیام ۱۳۱۴ (قیام گوهرشاد) منتهی می‌شود. اسناد دیگری که در این مجموعه می‌توان جست‌وجو کرد، مربوط به وضعیت پزشکی و بهداشت در ایران است. سفارت بریتانیا خودش یک تیم پزشکی مفصل داشت. پزشکی به نام آرتور نیلیگان در آن هنگام در ایران حضور دارد، که چند کتاب از او به یادگار مانده است. او بیش از بیست سال در ایران بود و نویسنده یکی از اولین کتاب‌های گردشگری در رابطه با ایران است. در کنار این یکسری گزارش‌های ماهانه مهم در طول دوران جنگ در ایران تهیه می‌شد که اینها به زبان فرانسه در رابطه با وضعیت قرنطینه و بهداشت در سراسر ایران است. بخش‌هایی از این اسناد را آقای ویلم فلور در کتاب «بهداشت ایران» استفاده کرده است اما کامل منتشر نشده است.
یک بخش مغفول مانده در رابطه با جنگ جهانی اول در ایران که دارای آرشیو جداگانه است، اسناد تجاری، مالی و اقتصادی ایران است که مربوط به بانک شاهنشاهی ایران است. بدون بررسی این اسناد نمی‌توان ابعاد فعالیت بانک شاهی در ایران را به روشنی بیان کرد. در این اسناد موضوع قیام‌های محلی در بخش‌های مختلف ایران نیز بازتاب داشته است. اولین گزارش‌های قیام جنگل در این اسناد وجود دارد. به‌ویژه مواردی که توسط نیروهای مختلف انگلیسی از جمله گروه ژنرال دنسترویل گزارش شده است، اطلاعات مختلفی در مورد نهضت جنگل به دست می‌دهند. غیر از این گزارش‌هایی است که انگلیس‌ها از آن با عنوان «فتنه‌گران خارجی» یاد می‌کند. این گزارش‌ها دو وجه دارند یکی استقلال‌طلبان هندی هستند که از مناطق استعمارزده هند می‌آیند و بعد از آن ۱۹۱۷ به بعد بلشویک‌ها و سوسیال دموکرات‌هایی هستند که از قفقاز چه به‌صورت منفرد و چه به‌صورت سازمان‌یافته به ایران می‌آیند و به‌خصوص در گیلان، مازندران و خراسان علیه انگلستان فعالیت جدی دارند. سرویس‌های امنیتی انگلستان در رابطه با آنها گزارش‌های مختلفی ارائه داده‌اند.
در یک جمع‌بندی باید گفت که ما در ایران، در رابطه با جنگ جهانی اول اسناد و منابع زیاد منتشر شده و منتشر نشده در آرشیوهای مختلف داریم اما از منظر تاریخ اجتماعی، اقتصادی و امنیتی اسناد اندکی داریم. گزارش موجود خارجی در باب وضعیت آب و هوا، غلات، آرایش نیروی نظامی و... می‌تواند تا ده‌ها سال برای محققان ایرانی منبع پژوهش در رابطه با این دوران باشد اما سوالی که در این رابطه وجود دارد، آن است که آیا این گزارش‌ها درست و غیرمغرضانه است یا خیر؟ احتمالا در این اسناد غرض‌ورزی و دروغ وجود دارد اما درصد آن به اندازه‌ای نیست که این مجموعه عظیم به لحاظ کمی و کیفی را نادیده بگیریم.
ارسال نظر