تلاش ایران برای حفظ بازار ابریشم

در پی تحولات قرن هجدهم میلادی (دوره قاجاریه)، بریتانیا به تدریج جای خود را در آب‌های جنوبی ایران پیدا کرد و به نوعی مالک‌الرقاب آب‌های دنیا از جمله خلیج‌فارس و مکران شد؛ از این‌رو، نقشی برجسته در ساماندهی تجارت و به‌ویژه محصولات کشاورزی داشت. با از بین رفتن کشت ابریشم، انگلیسی‌ها خریدار کالای پرسود تریاک شدند و در ایران نیز که بیماری کرم‌ابریشم شیوع یافته بود، این محصول جایگزین ابریشم شد و تجار بریتانیایی به صدور آن به شرق دور مشغول شدند و از اوایل قاجاریه تریاک به محصول صادراتی استراتژیک ایران تبدیل شد.

منبع و سندی در مورد صدور این محصول به ژاپن در اوایل قاجار وجود ندارد، اما هنگ‌کنگ و تایوان از بازارهای پرمصرف آن بودند. در دوره قاجار تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه، اقدامات تجاری ژاپن و ایران در هیچ جایی ثبت نشده است و به تدریج با افتتاح مذاکرات سیاسی، راه برای تجارت نیز گشوده شد. در دهه‌های ۱۸۵۰ و ۱۸۶۰ میلادی کشت ابریشم ایران دچار بیماری شد و دولت برای درمان و از سرگیری تولید ابریشم به فکر وارد کردن تخم ابریشم و نوغان افتاد؛ از این‌رو اقداماتی برای خرید تخم نوغان در پاریس انجام پذیرفت و یک هیات نیز به شرق آسیا اعزام شد. در تلگرافی به تاریخ ۱۷آبان ۱۲۴۶ با امضای فردی به نام احمد علی، اشاره شده که طبق اطلاعاتی که به‌دست آورده، تخم نوغان ژاپنی بی‌عیب است و از کیفیت بالایی برخوردار است و از دولت خواست در صورت موافقت اجازه دهند که تخم ابریشم ژاپنی را خریداری کند. مشخص نیست که این معامله انجام شد یا نه و در اسناد نشانه‌ای از آن وجود ندارد، اما با نگاهی به فهرست کالاهای صادراتی ایران، نامی از ابریشم نمی‌یابیم و این امر حکایت از آن دارد که عصر طلایی ابریشم ایران پس از صفویه پایان یافت و به‌نظر می‌رسد با توجه به افزایش ابریشم در برخی از کشورها که با قیمت ارزان‌تری وارد بازار می‌شد، ابریشم ایرانی دیگر جایگاهی نداشت.

منبع: محمد چگینی، «رواﺑﻂ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ اﯾﺮان و ژاﭘﻦ از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﻬﻠﻮی اول»، تاریخ روابط خارجی، ۱۳۹۶.