سقوط صفویه به روایت کروسینسکی

تادوز یودا کروسینسکی در ۱۵ مه ۱۶۷۵ در منطقه کوجاواخ لهستان در یک خانواده نجیب‌زاده متولد شد. وی در سنین جوانی به‌عنوان مبلغ فرقه ژزوئیت (یسوعی)  به ایران آمد و هجده سال در اصفهان زندگی کرد. این اقامت طولانی فرصت بسیار خوبی برای آشنایی با جامعه ایران و اوضاع سیاسی آن در اختیار وی قرار داد. آن کشیش تیزبین از این موقعیت به‌خوبی استفاده کرد و با تسلط بر زبان‌ فارسی، اطلاعات گسترده‌ای در مورد اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران در سال‌های واپسین حکومت صفویه به‌دست آورد، بنابراین نوشته‌های او را می‌توان یکی از کامل‌ترین و دقیق‌ترین گزارش‌هایی دانست که ناظران اروپایی در مورد ایران عصر صفوی ارائه داده‌اند.

کروسینسکی فقط مبلغ مذهبی نبود، بلکه مدتی نیز در مقام یکی از اعضای هیات‌سیاسی کشور فرانسه با دولت ایران وارد مذاکره شد. این مذاکرات راه او را به دربار ایران باز کرد و باعث شد که از وقایع دربار و مسائل پشت پرده سیاست در ایران نیز اطلاع پیدا کند. چنین امتیازی برای سایر سیاحان اروپایی به‌ندرت فراهم می‌شد. وی در همین ایام شاهد شورش افغان‌ها و محاصره اصفهان بود و این وقایع را با علاقه زیاد پیگیری کرد، بنابراین گزارش‌های وی یکی از دقیق‌ترین گزارش‌ها در مورد این رویداد است. او نه‌تنها شاهد وقایع اصفهان در دوران محاصره بود، بلکه در ماه‌های پایانی محاصره به اردوگاه افغان‌ها رفت و از نزدیک وقایع آنجا را نیز ثبت کرد.

کروسینسکی پس از سقوط اصفهان با افغان‌ها وارد شهر شد و تا دومین سال حکومت اشرف در آنجا بود تا اینکه اشرف در اواخر سال ۱۷۲۵ م سفیری به نام عبدالعزیز به دربار عثمانی اعزام کرد. کروسینسکی با این سفیر از ایران خارج شد و در ژانویه ۱۷۲۶ م به قسطنطنیه رسید. از آنجا عازم لهستان شد و پس از یک زندگی طولانی و پرماجرا در ۲۲ اوت ۱۷۵۱ در لهستان درگذشت. کروسینسکی خاطرات خود را برای چاپ به کشیش فلوریو، متصدی امور فرقه ژزوئیت در شرق مدیترانه واگذار کرد. یکی دیگر از هم‌کیشانش به نام کشیش دوسرسو که شخص فاضلی بود، این خاطرات را به‌دست آورد و با مقداری دخل و تصرف در سال ۱۷۲۸ در پاریس به زبان فرانسوی منتشر کرد.

کروسینسکی به ایران و مردم ایران علاقه داشت و بر سرنوشت ناگوار ایران تاسف می‌خورد. همه‌جا محمود و اشرف افغان را غاصب و بربر و افغان‌ها را بربر و حریص می‌داند و از کسانی که برای دفاع از ایران تلاش کردند، مانند لطفعلی‌خان داغستانی، علی‌مردان خان فیلی و احمدآقا تجلیل می‌کند. نوشته‌های کروسینسکی به میزان زیادی رنگ مذهبی دارند. او در مقام یک روحانی مسیحی باید از ارمنی‌ها و گرجی‌های مسیحی که در جریان سقوط صفوی و وقایع پس از آن نقش زیادی داشتند، دفاع کند، بنابراین سعی می‌کند همکاری ارمنی‌ها با افغانی‌ها را توجیه و آن را نتیجه سوء سیاست دربار و اعمال فشار بر ارامنه بداند؛ اما در مواقعی نیز لب به انتقاد می‌گشاید و ارمنی‌ها را به‌دلیل عدم تلاش برای ایجاد مصالحه بین دربار ایران و محمود شایسته سرزنش می‌داند. این نگرش در مورد گرجی‌ها نیز دیده می‌شود و هرچند وی همیشه از گرجی‌ها تمجید می‌کند، از اینکه واختانگ حاضر نشد به شاه سلطان حسین کمک کند، آزرده‌خاطر می‌شود و سرنوشت بد واختانگ را نتیجه رفتار بی‌رحمانه او با شاه می‌داند. یکی دیگر از ویژگی‌های نوشته‌های کروسینسکی رویکرد تقدیرگرایی این کشیش است که به شکل برجسته‌ای در نوشته‌هایش دیده می‌شود. او مشیت الهی و بخت و اقبال را عامل تعیین‌کننده نهایی تمام وقایع می‌داند.

منبع: میراث مکتوب

پانویس:

 تادوز یودا کروسینسکی، سفرنامه کروسینسکی (از شاه‌ سلطان‌حسین تا نادرشاه)، به کوشش: ژان آنتوان دوسرسو، مترجم: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، ۳۵۶ صفحه، ۱۳۹۶.

اخبار مرتبط