اقتصاد صوفیه قبل از نهادسازی خانقاه
این مساله تا قبل از تشکیل خانقاه محسوس نبود چراکه صوفیان به‌صورت فردی می‌زیستند و برخی از آنان از راه کسب‌و‌کار و احیانا برخی از آنان هم با استفاده از کمک دیگران امرار معاش می‌کردند. بهره‌وری از اطعام رایگان نیکوکاران یا تمسک به توکل و تحمل گرسنگی به‌عنوان ریاضت نیز در بین آنان رایج بود. حتی گفته شده است مشایخ برای اداره خانقاه اشیای مقدس را می‌فروختند و گاه برای پول گرفتن از ثروتمندان آنان را با تهدید به بلا می‌ترساندند اما پس از تاسیس خانقاه و جمع شدن گروهی از صوفیان در یک مکان مشخص، یکی از مسائل مهم تهیه و تامین خوراک درویشان بود. مشایخ طریقت بیش از اعضای دیگر خانقاه درگیر مسائل و مشکلات اقتصادی بودند به گفته امین احمد رازی:
شیخ است و صد هزار تعلق ز نیک و بد / پیوسته در ذخیره که این بیش و آن کم است
شیخ کازرونی گفته بود: «[کار]من خدمت این طایفه است، به نان و گوشت و حلاوه و من از برای خدمت ایشان ایستاده‌ام تا تربیت کار ایشان کنم و آنچه از من طلب کنند.» به این ترتیب کار مشایخ خانقاه‌ها علاوه بر تربیت و ارشاد سالکان، تهیه خوراک درویشان و پذیرایی از میهمانان نیز بود. اهمیت این مساله تا آنجا است که تامین نیاز معیشتی مریدان از مسائل روزمره شیخ‌خانقاه بود که باعث می‌شد مرشد و شیخ به اندیشه تامین معاش و نیازمندی‌های اهل خانقاه مشغول باشند. آن چنان که ابوسعید ابوالخیر هنگام ورد شبانه خود می‌گفت «یارب درویشان را فردا چیزی ده تا بخورند.» برای حل این مساله که از امور مهم خانقاه بود برخی از صوفیان به همان روش‌های معمول توجه کرده و به کمک‌خواهی از دیگران پرداختند.
شاید تا پیش از اینکه تصوف وارد نهادسازی شود و امری فردی بود کمک دیگران می‌توانست جوابگوی نیازهای اولیه اهل خانقاه باشد اما با تشکیل خانقاه به‌طور رسمی از قرن پنجم به بعد به سبب فراوانی افراد مقیم و مسافر و هزینه‌های دائمی آنان و از طرفی درآمد‌های کم، دیگر تنها اتکا کردن به کمک دیگران نمی‌توانست نیازهای فراوان خانقاه را برآورده سازد. بنابراین با اینکه در قرن پنجم تصوف موضوعا به طرد امور دنیایی می‌پردازد و به‌خصوص در خراسان زهدگرایانه است اما ما شاهد این هستیم که معیشت صوفیان براساس منابع مالی متنوعی برآورده می‌شد که آن را با توجه به منبع تامین این هزینه‌ها به شکل ثابت و پایدار به منابع سازمانی و به شکل گذرا و روزمره و معمول به منابع غیرسازمانی تقسیم کردیم.
ارسال نظر