بازار در دوره قاجاریه

در نیمه دوم قرن نوزدهم یعنی در سال‌های سلطنت ناصرالدین‌شاه اقتصاد جامعه ایران هر چه بیشتر در نظام جهانی سرمایه‌داری ادغام شد، سرازیر شدن سیل کالا و سرمایه‌های خارجی و سیاست‌های اقتصادی ضدملی دستگاه حکومتی و عوامل مختلف دیگر در این دوره بر بازاریان آسیب‌های زیادی وارد کرد. شکاف میان بازرگانان، کاسبکاران و پیشه‌وران متوسط الحال که نه از حمایت دولت برخوردار بودند و نه حاضر به همکاری با بیگانگان یا تجار بزرگ و بازرگانی که نقش دلال صاحبان سرمایه بیگانه را برعهده گرفته بودند از یکسو و خصومت شدید و پایان‌ناپذیر آنان با قدرت‌های خارجی و حکومت قاجار به تدریج موجب واکنش خودجوش و سازمان یافته آنان به شکل‌های مختلف بست‌نشینی، راهپیمایی، مهاجرت، تعطیلی و اعتصاب بازار و شورش خیابانی و نهضت‌های مردمی شد که در تمام اشکال مقاومت بین نیرو‌های اجتماعی سنتی یعنی، بازاریان و روحانیون همبستگی سازمانی و ایدئولوژیک مشاهده می‌شود.

به‌طور خلاصه رفتار بازار در دوره قاجاریه تا آغاز دوره پهلوی دوم به این صورت دسته‌بندی می‌شود:

۱- دوره ناصرالدین شاه قاجار؛ تشکیل اولین اتحادیه تاجران ایران به نام «مجلس وکلای تجار» در سال ۱۲۵۹ ش در تهران که فرمان تشکیل این شورا توسط ناصرالدین شاه صادر شد. فعالیت این گروه، به دلیل مخالفت علما، حکام و تاجران مخالف تعطیل شد.

۲- دوره قیام تنباکو (۱۲۶۸ ش)؛ جلوگیری از ورود عوامل انگلیسی به کشتزارهای تنباکو، آتش زدن انبارهای تنباکو، نوشتن عریضه و اعزام نماینده و تعطیلی بازار در نتیجه آن، بی‌تفاوتی اولیه و کشتار تظاهرکنندگان و لغو امتیاز تنباکو بود.

۳- قضیه «نوز» بلژیکی (۱۲۷۸ش)؛ اعتراض و تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به رهبری حاج محمداسماعیل مغازه‌ای و حاج علی سلف فروش که نتیجه آن، توجه نکردن اولیه به اعتراض و وعده برکناری «نوز» بود.

۴- تنبیه تاجران قند (۱۲۸۵ش)؛ بسته شدن مغازه‌ها، تعطیلی بازار و تجمع و درگیری در مسجد شاه.

۵- نهضت مشروطه (۱۲۸۵ش)؛ بست‌نشینی، تظاهرات و تحصن، لغو تیول‌داری، ایجاد نظام انتخاباتی صنفی و کسب ۴۲ کرسی از ۱۰۰ کرسی مجلس.

۶- حضور در مجلس موسسان و نقش سرنوشت‌ساز و سازمان‌یافته با روحانیون در سقوط احمدشاه و سلسله قاجار از دیگر فعالیت‌های بازار بوده است.

منبع: بهزاد نظری، حسن رضایی، «نقش بازار در تحولات سیاسی و اجتماعی دوره پهلوی دوم»، راهبرد توسعه، ۱۳۹۵.