دانش افلاک

رصدخانه مراغه

کریستف کلمب و هم‌عصرانش با استفاده از ستارگان توانستند سراسر اقیانوس اطلس را راهیابی کنند. تلسکوپ در سال ۱۶۱۰ به وسیله گالیله اختراع شد و وی به‌وسیله آن جزئیات ماه و همچنین ۴ تا از اقمار سیاره مشتری را که امروزه از آنها با نام اقمار گالیله‌ای یاد می‌شود، رصد کرد. پس از آن نیوتن طرح گالیله را گسترش داد و تلسکوپ بازتابی را اختراع کرد که تا امروز هنوز از این نوع تلسکوپ‌ها استفاده می‌شود.

علم نجوم در ایران مانند دیگر نقاط جهان سابقه طولانی دارد و از اولین علومی است که توسط انسان مورد توجه قرارگرفته است، برخی محققان نقوش تخت جمشید را نشانه‌ای از آشنایی سازندگان آنها با نجوم می‌دانند؛ از این جمله است نقش حمله شیر به گاو که در بسیاری حجاری‌های تخت جمشید وجود دارد. مطالعاتی هم روی جهت‌گیری چهارطاقی‌های به جا مانده از آتشکده‌های کهن نشان داده است که می‌توان رابطه‌هایی بین ساختمان آنها و طلوع و غروب اجرام سماوی یافت. اما از دوران پیش از اسلام به‌جز کتاب زیج شهریار سند مکتوبی برجای نمانده است. ابوریحان بیرونی درکتاب «آثارالباقیه عن القرون الخالیه» اطلاعات جالبی درمورد اقوام گذشته درمورد نجوم ارائه کرده است.

در خلال سال ۱۸۰ میلادی تا قرن شانزدهم، اعراب در زمینه ستاره‌شناسی برتری یافتند. مرکز فرهنگی‌شان بغداد بود، جایی که در قرن هشتم کتاب المجسطی بطلمیوس به زبان عربی ترجمه شد البتانی (۹۲۹ ـ ۸۵۰ میلادی)، پرآوازه‌ترین منجم عرب، تا حدود زیادی بر محتوای این کتاب افزود. آنها ابزارهایی نظیر اسطرلاب را که اختراع یونانیان باستان بود تکامل بخشیده، دقیق‌تر از یونانیان موقعیت ستارگان را رصد کردند. اسطرلاب الگویی بعدی از آسمان شب است که در قرون وسطی برای تعیین موقعیت خورشید و ستارگان به کار می‌رفت. یکی از مباحث حائز اهمیت در دانش‌های اسلامی، دانش نجوم اسلامی است؛ چراکه اهم مسائل عبادی به این دانش وابسته است. نخستین علومی که ساکنان بلاد اسلامی به آنها توجه کردند، علوم عملی و به‌خصوص طب، کیمیا و نجوم بود که احکام این علوم را بر دیگر علوم ترجیح می‌دادند.

علم نجوم در ایران مانند دیگر نقاط جهان سابقه طولانی دارد. در واقع از آنجا که ابزار کار آن آسمانی پاک و دو چشم سالم خداداد است، از اولین علومی است که توسط انسان مورد توجه قرار گرفته است. ستاره‌شناسان ایرانی، عمده ستاره‌شناسان اسلامی را تشکیل می‌دهند. اولین محاسبات دقیق قطر زمین توسط برادران بنوشاکر انجام گرفت. یکی از دلایل توجه ویژه به نجوم در دوران اسلامی تعیین تقویم و اوقات شرعی است که مستلزم مشاهدات و محاسبات دقیق نجومی است. «هندسه کروی» که توسط ابوالوفای بوزجانی معرفی شد، این محاسبات را به‌طور عمده تسهیل کرد.

به‌طور سنتی در دربار شاهان و امرای ایرانی همیشه شاعران و منجمان سلطنتی وجود داشتند و این امر به رونق پیشه منجمی می‌افزود. البته از مشورت منجمان برای تعیین زمان‌های سعد و نحس استفاده می‌شد؛ ولی خود این امر مستلزم سال‌های متمادی تحصیل و مطالعه بوده است. زیج‌های بسیاری در دوران اسلامی نوشته شده‌اند که آخرین آنها در قرن۱۸ میلادی و در هند تهیه شده است.

محمدبن حسن جهرودی‌طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی در تاریخ ۱۵ جمادی‌الاول ۵۹۸ هجری قمری در طوس ولادت یافته است. او به تحصیل دانش علاقه زیادی داشت و از دوران کودکی و جوانی در علوم ریاضی و نجوم و حکمت سرآمد شد و از دانشمندان معروف زمان خود شد. طوسی یکی از سرشناس‌ترین و بانفوذترین چهره‌های تاریخ فکری اسلام است. علوم دینی و علوم عملی را زیرنظر پدرش و منطق و حکمت طبیعی را نزد خالویش بابا افضل ایوبی‌کاشانی آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رسانید و در آنجا به‌عنوان دانشمندی برجسته شهرت یافت. خواجه نصیرالدین طوسی را دسته‌ای از دانشوران خاتم فلاسفه‌ و گروهی او را عقل حادی‌عشر (یازدهم) نام نهاده‌اند.

وقتی که هولاکو به فرمانروایی اسماعیلیان در سال ۶۳۵ هجری قمری پایان داد، طوسی را در خدمت خود نگاه داشت و به او اجازه داد که رصدخانه بزرگی در مراغه ایجاد کند، که شروع آن از سال ۶۳۸ هجری قمری بود. برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمک‌های مالی دولت اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود که از عشر (یک‌دهم) آن جهت امر رصدخانه و خرید وسایل و اسباب و آلات و کتب استفاده می‌کرد. در نزدیکی رصدخانه کتابخانه بزرگی ساخته شده بود که حدود ۴۰۰ هزار جلد کتب نفیس جهت استفاده دانشمندان و فضلا قرارداده بود که از بغداد و شام و بیروت و الجزیره به‌دست آورده بودند. در جوار رصدخانه یک سرای عالی برای خواجه و جماعت منجمین ساخته بودند و مدرسه علمیه‌ای جهت استفاده طلاب دانشجو. این کارها مدت ۱۳ سال به طول انجامید تا اینکه ایلخان، هولاکوی مغول در سال ۶۶۳ هجری قمری درگذشت. لکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود اجازه نداد که خللی در کار آنجا رخ دهد و کوشش بسیار کرد که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود.

در سال ۶۷۲ هجری قمری خواجه نصیرالدین طوسی با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت که بقایای کتاب‌های تاراج رفته را جمع‌آوری و به مراغه بازگرداند. اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ ۱۸ذی‌الحجه سال ۶۷۲ هجری قمری در کاظمین نزدیک بغداد دارفانی را وداع گفت. خواجه نصیرالدین طوسی ستاره درخشانی بود که در افق تاریک مغول درخشید و در هر شهری که پا گذارد آنجا را به نور حکمت و دانش و اخلاق روشن کرد و در آن دوره تاریک وجود چنین دانشمندی مایه اعجاب و اعجاز بود.ابوریحان محمدبن احمد بیرونی( زاده ۱۴ شهریور۳۵۲، کاث، خوارزم- درگذشته ۲۲آذر۴۲۷، غزنین)، دانشمند بزرگ و ریاضیدان، ستاره‌شناس و تاریخ‌نگار ایرانی، سده چهارم و پنجم هجری است و بعضی از پژوهندگان اورا از بزرگ‌ترین فیلسوفان مشرق زمین می‌دانند.

بیرونی گردش خورشید، گردش محوری زمین و جهات شمال وجنوب را دقیقا محاسبه و تعریف کرده است. خورشیدگرفتگی هشتم آوریل سال ۱۰۱۹ میلادی را در کوه‌های لغمان (افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرد و ماه‌گرفتگی سپتامبر همین سال را درغزنه به زیر مطالعه برد.عبدالرحمن صوفی رازی در ۱۷ آبان‌ماه ۲۸۲ شمسی برابر چهاردهم محرم۲۹۱ وهشتم نوامبر۹۰۴ در ری متولد شد. در ۴۴ سالگی در ۳۳۵ هـ. ق جهت تحقیق در باب مساله نجومی به دینور رفت و دو سال بعد در اصفهان رحل اقامت افکند. در دوران حکومت عضدالدوله دیلمی در حکومت فارس او را به سمت استاد ریاضی و نجوم برگزیدند، عبدالرحمن صوفی در سال ۳۶۵ شمسی برابر ۳۷۶ هجری قمری برابر ۹۸۶ میلادی به‌ دنبال ۸۲ سال تلاش و کوشش و آفرینندگی در شیراز درگذشت.

عبدالرحمن صوفی رازی اشتباهات رصدهای «بتانی» و «بطلمیوس» را اصلاح کرد و خطاهای ایشان را ارائه داد. عبدالرحمن موفق شد که در مجموع ۱۰۲۷ ستاره را با دقت رصد و محاسبه کرده و مشخصات دقیق آنها رابه درجه ودقیقه وثانیه معلوم کند. از این تعداد ۱۵ ستاره قدراول؛۳۴کوکب قدر دوم، ۲۰۶ اختر قدر سوم، ۴۲۸ ستاره قدر چهارم، ۲۵۸ ستاره قدر پنجم و ۸۶ ستاره قدرششم هستند. رازی برای هر صورت فلکی جدولی ترسیم کرده و صورت‌های جالبی از آنها عرضه داشته است، سپس در جدول هر صورت فلکی شماره ردیف تعداد ستارگان آن را به‌صورت حروف ابجد شروع کرده و در خانه دوم جدول نام‌های کواکب و مشخصات محل آنها را شرح داده است.

جالب‌ترین توضیح زیر هر جدول این است که وی نورانیت ستارگان را محاسبه کرده و درباره یکایک آنها توضیح داده است.عبدالرحمن در بصره، بغداد و شیراز رصدهایی انجام داد؛ حتی به نوشته بعضی کتاب‌ها در جنوب ایران مدتی به محاسبات نجومی مشغول بوده است. از کارهای دیگر عبدالرحمن صوفی ساختن یک کره سماوی نقره‌ای است که آن را برای عضدالدوله دیلمی ساخته و در حقیقت یکی از کره‌های سماوی بسیار دقیق و جالب است که امروز در موزه قاهره نگهداری می‌شود و از شاهکارهای تعیین مکان‌های صورفلکی روی کره است که بهترین وسیله تایید محاسبات خود اوست.