اخبار ویژه‌نامه

صنعت فولاد، به همان اندازه که سودآوری مالی دارد، محیط زیست را هم تهدید می‌کند. گزارش انجمن جهانی فولاد، واقعیت‌های عجیبی را از تهدید پیش‌روی افکار عمومی قرار داده است. صنعت فولاد به‌تنهایی مسئولیت انتشار ۷ تا ۹ درصد دی‌اکسید کربن در سطح جهان را بر عهده دارد. این فاجعه به‌تنهایی می‌تواند بخش زیادی از محیط زیست را نابود کند و زیان‌های غیرقابل جبرانی بر جای بگذارد.

صنعتی که سودای جهانی شدن در سر می‌پروراند، نمی‌تواند چشم بر قواعد جدید بازی ببندد. در سال‌های آتی، نه فقط قیمت و کیفیت، که «ردپای کربن» محصولات فولادی، سرنوشت صادرات را تعیین می‌کند. درحالی‌که اتحادیه اروپا خودش را برای اجرای سازوکار تنظیم کربن مرزی (CBAM) آماده می‌کند، فولادسازان ایرانی که تاکنون به اتکای مزیت گازی، بر صدر تولیدکنندگان آهن اسفنجی ایستاده بودند، اکنون در آزمون بزرگ «گذار سبز» قرار گرفته‌اند. بهرام شکوری، رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران و عضو کمیته راهبردی موسسه راهبردی فولاد سبز ایران، بر این باور است که این مسیر دیگر انتخاب محیط‌ زیستی نیست، بلکه «اجبار اقتصادی» برای بقا در بازارهای جهانی است. اما با توجه به چالش‌های زیرساختی، شکاف سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و فقدان استانداردهای داخلی، گذار ایران از فاز «فولاد کم‌کربن» کنونی به «فولاد کربن صفر» واقعی چقدر واقع‌بینانه است؟

فولاد یکی از پرکاربردترین مواد در جهان است که برای زیرساخت‌ها، حمل‌ونقل، تولید و ساخت‌وساز ضروری است. بااین‌حال، تولید سنتی فولاد انرژی‌بر و به‌شدت وابسته به سوخت‌های فسیلی است و تقریباً ۷ تا ۹ درصد انتشار جهانی دی‌اکسید کربن را تشکیل می‌دهد. با افزایش تغییرات اقلیمی، صنعت فولاد با فشار فزاینده‌ای برای کربن‌زدایی و اتخاذ شیوه‌های پایدار روبه‌رو است. این امر به ظهور «فولاد سبز» منجر شده است؛ فولادی که با حداقل انتشار کربن تولید می‌شود و اغلب از هیدروژن، انرژی تجدیدپذیر و فناوری‌های پیشرفته استفاده می‌کند. هوش مصنوعی و ماشین‌آلات نقش مهمی در مسیر این تغییر ایفا می‌کنند. هوش مصنوعی با بهینه‌سازی فرآیندها، کاهش ضایعات و امکان‌پذیر کردن تصمیم‌گیری هوشمندانه، به تولیدکنندگان فولاد کمک می‌کند به سمت سیستم‌های تولید سبز و کارآمد حرکت کنند.

ایران به‌عنوان دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد خام در سطح جهان قرار دارد، موقعیتی که اهمیت استراتژیک آن را در زنجیره تامین فولاد جهانی برجسته می‌کند. این کشور با تولید سالانه بیش از ۳۰ میلیون تن، زیرساخت فولادی قوی ایجاد کرده که عمدتاً ناشی از تقاضای داخلی و صادرات منطقه‌ای است. بااین‌حال، با چرخش صنعت فولاد جهانی به سمت پایداری -پذیرش تولید فولاد سبز و اصول اقتصاد دایره‌ای- ایران با مقطع بحرانی روبه‌رو است. آیا می‌تواند به فولادسازی کم‌کربن روی آورد؟ آیا الزامات فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی لازم برای انجام این کار را دارد؟

درحالی‌که رقبای منطقه‌ای با سرمایه‌گذاری‌های میلیارددلاری و حمایت دولتی در حال بازتعریف صنعت هستند، صنعت فولاد ایران، یکی از ۱۰ تولیدکننده برتر جهان، میان پتانسیل فنی منحصربه‌فرد و موانع فلج‌کننده اقتصادی و سیاسی گرفتار شده است. این دگرگونی، که از ضرورت‌های اقلیمی، پیشرفت‌های فناورانه و فشارهای سنگین بازار نشأت می‌گیرد،

ایران در وضع ناپایداری آبی ایستاده است. منابع آبی در کشورمان تحلیل رفته و تغییرات اقلیمی با شدت در حال تاثیرگذاری بر روندهای زیستی‌اند. سیاست‌های صنعتی در ایران به‌ویژه در سکوی پرمصرفی چون بخش فولاد باید با شتاب به سمت اهمیت دادن به ارزش‌های محیط‌ زیستی پیش برود. اکنون چنین نیست، اما به نظر می‌رسد صنعتی با کیفیت فولاد به سمت سازگاری با کم‌آبی ایرانی پیش می‌رود.

صنعت فولاد ایران امروز در نقطه‌ای ایستاده که دو چهره متفاوت دارد: از یک‌سو، آمارها نشان از آن دارد که ایران دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد خام در جهان است و تنها چند میلیون تن با کشورهایی چون آلمان فاصله دارد، از سوی دیگر، همین صنعت هر سال با محدودیت‌های شدید انرژی، سیاست‌های ارزی متناقض و مداخله دولتی دست‌وپنجه نرم می‌کند.

تحولات در صنعت فولاد جهانی و تغییر رویکرد کشورهای بزرگ به سمت تولید فولاد سبز، ضرورت توجه به روش‌های کم‌کربن و کاهش اثرات زیست‌محیطی را برجسته کرده است. ایران، به‌عنوان دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد، باید برای حفظ رقابت‌پذیری و پایبندی به اهداف محیط ‌زیستی، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری در جهت گذار به تولید فولاد سبز را در دستور کار قرار دهد.

صنعت فولاد یکی از ستون‌های اقتصاد جهانی است، اما همزمان بزرگ‌ترین تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای در صنایع سنگین به شمار می‌رود. طبق آمار آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، بخش فولاد بیش از ۷ تا ۹ درصد از کل انتشار گازهای گلخانه‌ای جهان را به خود اختصاص داده است. این میزان اثرگذاری زیست‌محیطی، فولاد را به یکی از صنایع اصلی هدف برای سیاست‌های کاهش انتشار کربن تبدیل کرده است. تنها در کانادا، میزان انتشار دی‌اکسیدکربن در صنعت فولاد در سال ۲۰۲۳ حدود ۱/۱۳ میلیون تن برآورد شده که معادل آلایندگی سه میلیون خودرو بنزینی و حدود دو درصد از کل انتشار است. این ارقام نشان می‌دهد کاهش اثرات زیست‌محیطی فولادسازی، نه گزینه، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای دستیابی به اهداف اقلیمی است.

طی سال‌های گذشته و در شرایط پرمخاطره اقتصاد ملی، رهبر معظم انقلاب با ارائه مفهوم جدیدی در حوزه اقتصاد با عنوان «اقتصاد مقاومتی» و با تفسیر و تشریح ابعاد آن از سوی ایشان و سایر متخصصان و مسئولان، ماموریت جدیدی در مسیر توسعه ملی تعریف شده است. «ایجاد اقتصادی درون‌زا و برون‌نگر که در برابر تکانه‌های مختلف موثر در حوزه اقتصاد کمترین آسیب را به خود ببیند.»

تحریم‌ها در دهه ۱۳۹۰ میلادی، نقطه عطف در مسیر توسعه فناوری و صنعت در ایران به شمار می‌روند. این محدودیت‌ها نه‌تنها جریان مالی و تجاری کشورمان را مختل کردند، بلکه بر کیفیت و نوع فناوری واردشده نیز اثر گذاشتند. درحالی‌که بسیاری از کشورهای جهان با تدوین سیاست‌های محیط ‌زیستی سخت‌گیرانه مانع از ورود صنایع آلاینده، فناوری‌های پرمصرف و ماشین‌آلات قدیمی به خاک خودشان می‌شوند، ایران در سال‌های تحریم به مقصد مطلوبی برای چنین فناوری‌هایی تبدیل شد.

کمبود آب در ایران به مرحله‌ای بحرانی رسیده است. کاهش بارندگی، بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی، کشور را با پدیده‌هایی مانند فرونشست زمین، خشک شدن تالاب‌ها و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی مواجه کرده است. دشت‌های ایران که زمانی منابع غنی آب زیرزمینی داشتند، اکنون به‌دلیل برداشت بی‌رویه در معرض فرونشست قرار دارند. این وضعیت نه‌تنها برای کشاورزی و محیط‌ زیست، بلکه برای صنایع که به آب به‌عنوان یکی از ورودی‌های اصلی تولید وابسته‌اند، تهدیدی جدی محسوب می‌شود. دادن آب زیرزمینی به‌صورت رایگان یا با هزینه‌های ناچیز به صنایع، سیاستی است که در گذشته رواج داشته، اما حالا به دلیل تبعات زیست‌محیطی و اقتصادی آن، مورد انتقاد شدید قرار گرفته است.

ایران، این مجموعه و ترکیب پتانسیل‌ها را طور دیگری باید دید. ایران با داشتن سهم قابل‌توجهی از منابع طبیعی و معدنی بستر بکری برای سرمایه‌گذاری خارجی است. به این اعداد توجه کنید: ذخایر نفت ۱۶۰ میلیارد بشکه به‌عنوان سومین کشور دارنده ذخایر نفت جهان، ذخایر گاز طبیعی ۳۳ تریلیون مترمکعب رده دوم جهان، فلزات اساسی شامل سنگ آهن با ذخیره قطعی بیش از سه میلیارد تن، مس بیش از ۴۵ میلیون تن فلز محتوی حدود پنج درصد ذخایر جهان، فلز روی بیش از ۱۲ میلیون تن فلز محتوی معادل شش درصد ذخایر جهان، سرب بیش از ۴/۵ میلیون تن فلز محتوی معادل پنج درصد ذخایر جهان، سنگ‌های ساختمانی بیش از ۴/۵ میلیارد تن ذخایر باکیفیت مناسب و ده‌ها عنصر در مجموع بیش از سه درصد ذخایر معدنی جهان در ایران با جمعیت یک‌درصدی از جهان قرار گرفته است.

انسان‌ها کامودیتی‌های معدنی را برای تولید فلزات گوناگون صنعتی از زمین استخراج می‌کنند، از آنها به‌عنوان نهاده‌های تولید و ماده اولیه در صنعت استفاده می‌کنند و بعد از ساخت محصولات، دوباره آنها را دور می‌اندازند. این سیر خطی است که بعد از انقلاب صنعتی در جهان به‌وجود آمد. کشورهای پیشرفته دنیا تلاش می‌کنند این سیر خطی را بهبود بخشند که آسیب کمتری به محیط‌ زیست و زمین وارد آید. ماشین‌ها، وسایل خانگی، گیره‌های کاغذ، ساختمان‌هایی که در آنها زندگی می‌کنیم یا خودروهایی که هر روز از آنها برای رفتن به سرکار استفاده می‌کنیم، همگی به آلاینده‌سازترین صنایع جهان وابسته‌اند که مربوط به صنایع معدنی و فولاد است. آلیاژهای تولیدشده از آهن، باعث ایجاد ۷ تا ۹ درصد انتشار کربن‌دی‌اکسید فعالیت‌های انسانی می‌شود.

انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از فرآیندهای تولید فولاد به روش کوره بلند و احیای مستقیم به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های صنعت در قرن حاضر تبدیل شده و زنگ خطر را برای تولیدکنندگان فولاد در سطح جهانی به صدا درآورده است. با توجه به سخت‌گیری‌های زیست‌محیطی در سطوح بین‌المللی، فولادسازان باید تدابیری برای این مشکل بیندیشند و رویکرد را تغییر دهند. در این راستا، یکی از راهکارهای موثر که دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ فولادی می‌توانند اتخاذ کنند، تولید فولاد سبز است که می‌تواند انتشار کربن را به صفر برساند. در ایران هم با توجه به اینکه اغلب تولید فولاد به روش کوره قوس الکتریکی است، آلایندگی نسبتاً کمی در مقایسه با کوره بلند دارد و نقش کمی در انتشار گازهای گلخانه‌ای ایفا می‌کند. در همین رابطه مهرداد اکبریان، رئیس انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌آهن ایران، بر این باور است که به دلیل نوع خاص فرآیند تولید فولاد در کشور که شامل مراحل سنگ‌آهن، کنسانتره، گندله و آهن اسفنجی است، می‌توان گفت فولاد تولیدی در ایران به‌صورت طبیعی تا حدی نیمه‌سبز محسوب می‌شود. ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر، در زمره کشورهای آلاینده در تولید فولاد در جهان قرار ندارد. به عبارت دیگر، اگر ایران را با کشورهای دیگر مقایسه کنند، میزان آلایندگی در فرآیند تولید فولاد ما در وضع به‌مراتب بهتری قرار دارد.

صنعت فولاد در ایران، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان منطقه و دومین منبع درآمد صادراتی غیرنفتی در کشورمان، نقش حیاتی در اقتصاد ملی ایفا می‌کند. بااین‌حال، این صنعت در مواجهه با چالش‌های ساختاری نظیر تحریم‌های بین‌المللی، محدودیت‌های انرژی، فرسودگی نسبی تجهیزات و فشارهای فزاینده برای کاهش اثرات زیست‌محیطی، نیازمند تحول بنیادین است.

درحالی‌که جهان با شتاب به سمت فولاد سبز، هوشمندسازی خطوط تولید و اتوماسیون صنعتی پیش می‌رود، بخش بزرگی از صنعت فولاد ایران همچنان در مدار سنتی تولید باقی مانده است؛ مداری که بر پایه کمیت بنا شده، نه کیفیت و نوآوری. در این میان پرسش کلیدی این است که چگونه می‌توان سهم اندک فناوری و نوآوری را افزایش داد و صنعت فولاد ایران در این مسیر با چه فرصت‌ها و چالش‌هایی روبه‌رو است؟

فولاد به‌عنوان ستون فقرات صنایع مادر جهان نقش مهمی در اقتصاد صنعتی ایران دارد. این صنعت زیرساختی هم اشتغال و ارزآوری می‌آفریند و هم زیرساخت توسعه را شکل می‌دهد. با وجود این، دلایلی همچون عدم سرمایه‌گذاری کافی و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های بین‌المللی مانع توسعه فناوری‌های نوین در صنعت فولاد ایران شده‌اند. موضوعی که باید بیش از پیش موردتوجه قرار گیرد، چراکه در درازمدت به عقب‌ماندگی صنعت فولاد ایران از دنیا می‌انجامید و خطر حذف فولاد ایران از بازار را به همراه دارد. اکنون در آستانه ورود به عصر «فولاد هوشمند و سبز» پرسش کلیدی این است: آیا صنعت فولاد ایران می‌تواند با تکیه بر نوآوری و شرکت‌های دانش‌بنیان از چرخ‌های سنگین سنتی عبور کند و به ‌قطار جهانی نوآوری بپیوندد؟

اهمیت صادرات غیرنفتی در رشد اقتصادی و توسعه موجب شد نام یک روز در تقویم رسمی کشور با عنوان صادرات ثبت شود. بر این اساس، در سال ۱۳۷۶ و با تصویب شورای فرهنگ عمومی کشور، ۲۹ مهرماه به‌عنوان «روز ملی صادرات» تعیین شد. این صفحه تقویم در آخرین روزهای ماه مهر، فرصتی شد تا هر سال، موضوعات و محورهای تجارت خارجی با حضور عالی‌ترین مقام‌های کشور و در جمع صادرکنندگان و فعالان اقتصادی مطرح و از صادرکنندگان نمونه ملی به پاس تلاش‌ها و برنامه‌های موفقیت‌آمیز در صادرات محصولات ایرانی به بازارهای هدف تقدیر شود.

در متون اقتصادی عنوان شده است که مرکانتیلیست‌ها (طرفداران مکتب سوداگری) برای نخستین‌بار به اهمیت صادرات و واردات در رشد اقتصادی کشورها پرداخته‌اند. آنان بر این باور بودند که ثروت یک کشور به میزان ذخایر طلا و نقره آن وابسته است؛ ازاین‌رو، افزایش صادرات و کاهش واردات را راهی برای تقویت ثروت ملی می‌دانستند.

اقتصاد ایران در سال ۱۴۰۴، بیش از هر زمان دیگری با چالش‌های ارزی و مالی روبه‌رو شده است. چالش‌هایی که ریشه در محدودیت‌های تحریمی عمیق دارند. فعال‌سازی مکانیسم ماشه در شورای امنیت سازمان ملل این محدودیت‌ها را تشدید کرده و بازگشت تحریم‌های پیش از برجام را به همراه داشته است. این مکانیسم، نه‌تنها الزام‌آور، بلکه مشروعیت بین‌المللی به تحریم‌ها بخشیده و بر تجارت خارجی، به‌ویژه صادرات، سایه سنگین می‌اندازد.

می‌گویند اگر از مرزی کالا ردوبدل نشود، روزی سربازان گذر می‌کنند، حالا دقیقاً نه، اما چنین مفهومی به‌صورت نمادین در مورد اهمیت صادرات و مبادلات بین مردمانِ این‌سو و آن‌سوی مرزها وجود دارد؛ مرزهایی که برای نزدیک به یک قرن رو‌به کمرنگ شدن نهاده بودند، اما حالا دوباره به اشکال مختلف، در حال احیا شدن هستند.

صادرات، یکی از موتورهای اصلی تحول اقتصاد در هر کشوری است، اما این حوزه هم مانند بسیاری از حوزه‌های اقتصادی ایران نه فقط از تحریم‌های بین‌المللی که از سیاست‌گذاری‌های نادرست و محدودیت‌های داخلی رنج می‌برد؛ درحالی‌که ورود به بازارهای جهانی فرصت بزرگی را برای معرفی ظرفیت‌های تولیدی کشور، افزایش ارزآوری و ارتقای کیفیت صنایع داخلی فراهم می‌کند. موضوعی که صدرالدین نیاورانی، نایب رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران و نایب رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی، نیز بر آنها تاکید می‌کند.

در میانه کارزار تمام‌عیار اقتصادی که اقتصاد ایران را هدف قرار داده، صادرات غیرنفتی نه یک انتخاب، که ضرورتی استراتژیک برای بقا و توسعه است. این شریان حیاتی که می‌تواند مرهمی بر زخم‌های ناشی از کاهش درآمدهای نفتی باشد، با دو لبه قیچی مواجه است. از یک‌سو، فشار حداکثری تحریم‌های بین‌المللی که با فعال شدن «مکانیسم ماشه» وارد فاز جدیدی از پیچیدگی شده و از سوی دیگر، موانع و ناهماهنگی‌های داخلی که فعالان اقتصادی از آن با عنوان تلخ «خودتحریمی» یاد می‌کنند. در چنین فضایی، صادرکننده ایرانی نبردی دوجبهه‌ای را تجربه می‌کند. نبردی که در آن نه‌تنها باید راهی برای دور زدن محدودیت‌های خارجی بیابد، بلکه باید از سد قوانین متعدد، بخشنامه‌های خلق‌الساعه و بوروکراسی پیچیده داخلی نیز عبور کند.

در حوزه تجارت، خطرپذیری‌های اعتباری مرتبط با صادرات و واردات وجود دارد که می‌تواند به خسارت‌های مالی برای صادرکنندگان و واردکنندگان منجر شود.

بخش معدن و صنایع معدنی ایران در صورت اصلاح سیاست‌های ارزی و آزادسازی نرخ ارز می‌تواند به موتور ارزآوری کشور بدل شود. درباره تداوم چندنرخی بودن ارز و سیاست‌های دستوری، توسعه اقتصادی در گرو اصلاح ساختارهای داخلی، افزایش تاب‌آوری صنعتی و حرکت به‌سوی راهبردی صادرات‌محور است.

نوشتن درباره صادرات را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: نخست، بررسی صادرات در شرایط کنونی، یا به عبارتی با وجود تحریم‌هاست، و دوم، بررسی صادرات در دوره پساتحریم.

رونق صادرات منوط به رفع موانع از سوی دولت در راستای تسهیل فضای کسب‌وکار با اعطای بسته‌های حمایتی و تشویقی است.

برای بسیاری از ما این پرسش مطرح می‌شود که تندیس صادرکننده نمونه ملی چه معنایی دارد و فرآیند انتخاب صادرکننده نمونه ملی چگونه انجام می‌شود. مطلب زیر به‌صورت کوتاه و خلاصه می‌خواهد به این دو موضوع بپردازد.