پرونده توافق‌نامه‌های تجاری روی میز «دنیای اقتصاد»
بلیت اصفهان-آفریقا اوکی می‌شود؟
تجربه جایگاه ازدست‌رفته
هدف از اجلاس ایران و آفریقا ایجاد بسترهای جدید برای همکاری‌های اقتصادی، تبادل تجربیات و شناسایی فرصت‌های سرمایه‌گذاری در زمینه‌های مختلف ازجمله انرژی، کشاورزی و فناوری اطلاعات بیان شد. برای دستیابی به هدف فوق باید تابلویی روشن از وضعیت فعلی رابطه تجاری بین ایران و آفریقا و اصفهان ترسیم شود.
در حال حاضر کشورهای چین، فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و آمریکا مهم‌ترین تامین‌کنندگان نیازهای وارداتی منطقه موردنظر هستند و در مقابل تنها در حدود ۱۰ درصد از نیازهای وارداتی منطقه به‌صورت درون‌گروهی تامین می‌شود. ایران سهم ناچیزی در بازار ۳۶۰ میلیارد دلاری آفریقا دارد و در مقابل برخی کشورهای رقیب منطقه‌ای ایران مانند ترکیه (۱۱.۲ میلیارد دلار، ۳.۱درصد) و عربستان سعودی (۹.۴ میلیارد دلار، ۲.۶ درصد)، سهم و جایگاه مناسبی در تجارت با آفریقا داشته و در زمره ۱۰ کشور عمده تامین‌کننده نیازهای وارداتی آفریقا نیز محسوب می‌شوند.
روابط تجاری ایران و قاره آفریقا در سال‌های اخیر شاهد تحولات زیادی بوده است. درحالی‌که تجارت ایران با آفریقا در سال ۱۴۰۱ تنها ۱.۲ میلیارد دلار (یک‌هزارم ظرفیت کل قاره) بود، این رقم در سال ۱۴۰۲ با کاهش ۵۰ درصدی نیز روبرو شد.
بیش از ۸۵۰ میلیون دلار صادرات ایران به آفریقا در سال گذشته بود که به‌طور عمده از طریق کشورهای ثالث مانند امارات، عمان و ترکیه انجام شد که این امر آمار واقعی را مخدوش می‌کند.حجم تجارت دوجانبه ایران و کشورهای آفریقایی در سال ۱۴۰۳ با رشد ۲۱ درصدی ۹۵۵ میلیون دلار بود که صادرات به قاره آفریقا حدود ۸۵۰ میلیون دلار و حدود ۱۰۵ میلیون و ۳۰۰ هزار دلار هم‌حجم واردات بود و بنابراین سهم ایران از کل تجارت خارجی قاره آفریقا حدود ۱.۱ درصد است.طبق گزارش‌ها، ایران عمدتاً کالاهایی همچون محصولات پتروشیمی، قیر، اوره، مصالح ساختمانی و… را به کشورهای آفریقایی صادر می‌کند، درحالی‌که با توجه به ظرفیت‌های موجود، توان صادراتی شرکت‌های ایرانی فراتر از این محصولات است. محصولات غذایی و کشاورزی، محصولات صنعتی و نیمه‌صنعتی و محصولات دارویی سهم کمتری در تجارت بین دو کشور دارد. درحالی‌که می‌توانند به‌واسطه قیمت ارزان، کیفیت بالا و هم ذائقه بودن خیلی از این کشورهای این قاره با تولیدات ایرانی، سهم بیشتری داشته باشند.
سازمان توسعه تجارت هدف‌گذاری کرده تا حجم مبادلات تجاری با آفریقا را تا بیش از ۱۰ میلیارد دلار افزایش دهد. این هدف قرار است با برنامه‌هایی همچون راه‌اندازی خطوط کشتیرانی و هوایی به آفریقا و تخصیص ۲ میلیارد دلار خط اعتباری برای خرید کالا محقق شود.
بر اساس مطالعات، کشور ایران پتانسیل صادرات برخی محصولات مهم موردنیاز کشورهای آفریقایی در گروه‌های کالایی سوخت‌ها و روغن‌های معدنی، مواد پلاستیکی و اشیا ساخته‌شده از آن‌ها، محصولات پتروشیمی و شیمیایی و همچنین خشکبار را به این بازار دارد، علاوه بر آن فرصت‌های متعددی برای صدور خدمات و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های زیربنایی شامل حمل‌ونقل و انرژی، ارتباطات و اطلاعات و منابع آب فراهم است.
آمارها می‌گویند که ایران تا چندی پیش دومین شریک تجاری آفریقا بود و حالا با این اجلاس قصد دارد که جایگاه ازدست‌رفته خود را به دست آورد. برای رسیدن به چنین جایگاهی باید ضعف‌های گذشته بررسی شود. بازخوانی رفتار تجاری گذشته ایران نشان می‌دهد که کشور در آفریقا راهبرد مشخصی نداشته و در اسناد بالادستی هم کمتر به قاره آفریقا اشاره‌شده است. نکته دوم رابطه اقتصادی یک‌سویه است. بدین معنا که ایران در کشورهای مهم و تجاری آفریقا سرمایه‌گذاری چشمگیری انجام نداد و باید پذیرفت در جایی که سرمایه‌گذاری نمی‌شود، نمی‌توان تأثیرگذار بود.
جای خالی اصفهان
در داده‌های اندک تجاری ایران و قاره آفریقا جای خالی اصفهان به‌وضوح دیده می‌شود و این در حالی است که اصفهان خواهرخوانده مهمی به نام "داکار" در آن قاره دارد.داکار پایتخت سنگال، به‌واسطه موقعیت جغرافیایی خود در حاشیه غربی آفریقا و شبه‌جزیره کیپ-ورد در اقیانوس اطلس، مقصدی عالی برای سفرهای بین‌قاره‌ای و تجارت محسوب می‌شود.
اسفند ۱۴۰۰در نشست بررسی فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری اصفهان و داکار اعلام شد که اتاق‌های بازرگانی اصفهان و داکار تفاهم‌نامه همکاری امضاء خواهند کرد. در آن زمان عبدالله سو (Abduoulaye Sow)رئیس اتاق بازرگانی داکار از علاقه‌مندی اتاق بازرگانی داکار برای فراهم‌سازی زمینه‌های همکاری بازرگانان و فعالان اقتصادی اصفهان و داکار خبر داد و با اشاره به خودکفا نبودن داکار در بخش کشاورزی از ابراز تمایل آن‌ها برای برقراری تعامل در زمینه محصولات مختلف کشاورزی به‌ویژه گندم و برنج خبر داد.در عرصه ساخت‌وساز و صنعت نیز خواستار تعامل با همتایان ایرانی شد و تاکید کرد که پذیرای سرمایه‌گذاران در این حوزه‌هاست. از آن زمان تاکنون خبر خاصی از انعقاد این قرارداد و ایجاد رابطه تجاری در دسترس نیست که اگر این اتفاق رخ‌داده بود، امروز رابطه تجاری دو کشور و اصفهان در اجلاس فوق سهل‌تر بود.
طبق بخشی از مفاد قراردادهای خواهرخواندگی، لازم است که شهرهای خواهرخوانده هرسال، متقابلاً نمایشگاه‌های فرهنگی و صنایع‌دستی در شهر دیگر برگزار کنند. مبادله دانشجو، بازرگان، هنرمند و ورزشکار بین نهادهای اصفهان و شهرهای خواهرخوانده ظرفیت دیگر این قراردادها هستند. شواهد نشان می‌دهد این ظرفیت‌ها در قراردادهای خواهرخواندگی عملاً بر زمین‌مانده‌اند و متولی یا پیگیر و مجری ندارد و عملیاتی کردن آن‌ها با ضعف اساسی روبه‌رو است.
تفاهم‌نامه‌های لازم‌الاجرا شوند
در اجلاس اخیر تفاهم‌نامه همکاری میان اتاق بازرگانی اصفهان با اتاق‌های بازرگانی شش کشور آفریقایی شامل غنا، سائوتومه و پرنسیپ، نیجریه، اوگاندا، زیمبابوه و گابن امضا شد.
این تفاهم‌نامه شامل سه محور اساسی بود که بر اساس آن مقرر شد اتاق‌های بازرگانی ایران و آفریقا همکاری‌های خود را گسترش دهند، همچنین اتاق‌های بازرگانی دو طرف، نفراتی را به‌عنوان نماینده رابط برای تسهیل امور معرفی کنند و درنهایت اتاق‌های بازرگانی آفریقا نیازهای ضروری وارداتی و فرصت‌های تجاری کشورهایشان را به اتاق‌های بازرگانی ایران معرفی کنند.
استاندار اصفهان در اختتامیه اجلاس اخیر برای گسترش رابطه اصفهان و کشورهای آفریقایی پیشنهاد داد که مرکز همکاری‌های علمی، فناوری و نوآوری ایران و آفریقا در اصفهان تأسیس شود تا زمینه توسعه پروژه‌های مشترک در حوزه‌های نوین مانند سلامت دیجیتال، کشاورزی هوشمند و فناوری‌های نوظهور فراهم آید. همچنین با ایجاد دبیرخانه دائمی دیپلماسی دانشگاهی و تبادل نخبگان علمی و فرهنگی، ارتباط گسترده میان دانشگاه‌ها، مراکز هنری، صنایع خلاق و نسل جوان دو منطقه تسهیل شود.منطقه ویژه تجارت کالا و خدمات با مشارکت فعال بخش خصوصی اصفهان و آفریقا راه‌اندازی شود تا وابستگی به نظام‌های مالی سلطه‌گر کاهش یابد و اقتصاد مقاومتی تقویت شود.همکاری‌های گردشگری، صنایع‌دستی، میراث فرهنگی و گردشگری سلامت تقویت شود.مشارکت در پروژه‌های کشاورزی سرزمینی، تأمین امنیت غذایی و تبادل فناوری‌های بومی‌شده در دستور کار قرار گیرد.جمالی نژاد اعلام آمادگی کرد که پیشنهاد‌های فوق را با همکاری وزارتخانه‌های ذی‌ربط، اتاق‌های بازرگانی، دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان به برنامه‌های عملیاتی تبدیل کند.
همه آنچه گفته شد اگر به مرحله عمل برسد تجارت خارجی و گردشگری اصفهان را متحول می‌کند اما اتاق اصفهان ظرف یک دهه اخیر تفاهم‌نامه‌های بسیاری با شهرداری فرایبورگ،صنایع ایران و آلمان، اتاق تجارت و صنایع پکتیا افغانستان، صنایع آلمان، اتاق نرماندی فرانسه، اتاق نجف، سیچوآن و....امضا کرده که نمود عینی قابل توجهی در گردشگری و تجارت خارجی استان نداشته است. حداقل تا امروز مقاصد تجاری اصفهان از چند کشور محدود همسایه فراتر نرفته و سبد بازرگانی استان بر پایه چند کالای محدود باقی‌مانده است.
این روند به معضلی در اقتصاد تجاری ایران هم تبدیل‌شده بطوری که بررسی موافقت‌نامه‌های تصویب‌شده تجاری و بازرگانی کشور نشان می‌دهد طی ۴۵ سال گذشته بالغ‌بر ۱۴۰ موافقت‌نامه بین ایران و سایر کشورها منعقدشده، که حداقل تعداد ۹۰ موافقت‌نامه مربوط به موضوعات تجاری و بازرگانی (انعقاد، تمدید یا تغییر) بوده است. بااین‌وجود تنها ۱۰ موافقت‌نامه تجارت ترجیحی و تجارت آزاد فی‌مابین ایران و شرکای تجاری منعقدشده است. نداشتن اولویت در هدف‌گذاری کشورهای طرف تجاری و همکاری‌های اقتصادی و عدم پیگیری اجرای موافقت‌نامه‌ها را می‌توان ازجمله مشکلات اساسی در این زمینه ذکر کرد.از سوی دیگر تنظیم چارچوب موافقت‌نامه‌های تجاری عمدتاً به شکل کلی بوده و با توجه به تفاوت شرایط و ملاحظات کشورها تهیه نمی‌شوند؛ ازاین‌رو این موافقت‌نامه‌ها معمولاً از اثربخشی مطلوب برخوردار نیستند. بنابراین ضرورت دارد در شرایطی که تجارت دوجانبه و چندجانبه به‌عنوان یکی از راهبردهای خنثی‌سازی تحریم‌ها و توسعه همکاری‌های اقتصادی به شمار می‌رود، فرآیندهای داخلی تصویب این موافقت‌نامه‌ها مورد تجدیدنظر قرار گیرد.
درنهایت رسیدن به سهم۱۰ میلیارد دلاری بازار آفریقا مستلزم هماهنگی تمام ارگان‌ها، از دیپلماسی تا بخش خصوصی است. اگر زیرساخت‌ها اصلاح شود و تجار ایرانی به‌صورت مستقیم با آفریقا تعامل کنند، سرمایه‌گذاری موجود در این قاره سهمی تاریخی کسب کرد.
