«ایران‌زاد» روایتگر ژن‌های فراموش شده درختان ایران
«ایران‌زاد» فقط یک باغ نیست، بلکه روایتگر احیای حافظه ژنتیکی طبیعت غوطه ور در دل کویر خشک تهدیدها و پناهگاه گونه‌های در حال انقراض و گامی برای احیای حافظه زیستی سرزمین کهنی است که چشم آیندگان را به جمال سرسبزش امیدوار خواهد کرد. سرعت تخریب زیستگاه‌های طبیعی و قاچاق و بهره‌برداری ناآگاهانه از گیاهان بومی، حیات گونه‌های نادر کشور را تهدید می‌کند و پژوهشگران و متخصصان مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی به همراه شهرداری اصفهان با هدف احیای این ژن‌های در معرض انقراض، پروژه‌ای علمی-حفاظتی را به نام باغ «ایران‌زاد» آغاز کرده‌اند.
به گفته رییس مرکز تحقیقات کشاورزی و آموزش منابع طبیعی استان اصفهان این پروژه که با هدف حفاظت، تکثیر و احیای گونه‌های اندمیک ایران و به‌ویژه درختان در حال انقراض، طراحی شده است در آینده نزدیک به یکی از مراکز حفاظت از تنوع زیستی کشور تبدیل خواهد شد. مسعود ترابی با تاکید بر اینکه یکی از ماموریت‌های اصلی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و مراکز استانی آن حفظ ذخایر ژنتیکی و گونه‌های بومی است گفت: این ذخایر ژنتیکی ثروت ملی ما هستند و اگر آن را درست حفظ نکنیم، برخی گونه‌ها به راحتی منقرض خواهند شد.
وی با اشاره به کارکرد علمی و حفاظتی باغ «ایران‌زاد» توضیح داد: گونه‌هایی که منشأ آن‌ها ایران است و تنها در ایران یافت می‌شوند در این باغ جمع‌آوری می‌شود، بنا بر برنامه‌ریزی‌های انجام شده این باغ اندمیک(گیاهان بومی) قرار است میزبان حدود ۴۰۰ گونه گیاهی باشد که ۴۰ گونه آن مختص استان اصفهان و باقی متعلق به سایر نقاط کشور است.
ترابی افزود: ما در اصلاح ارقام جدید و در توسعه کیفی آن‌ها در آینده، نیازمند بهره‌برداری از ژن‌پلاسم‌های بومی هستیم و این‌ها پایه تحقیقات آینده‌اند، پس حفظ آن‌ها برای نسل‌های آینده ضروری است. وی دلیل تمرکز این باغ بر گونه‌های درختی را ماندگاری بیشتر آن‌ها دانست و افزود: گیاهان یک‌ساله باید هر سال کاشته شوند، اما درختان قابلیت نگهداری طولانی‌مدت دارند و حفظ آن‌ها به مراتب پایدارتر و ساده‌تر است.
رییس مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان با بیان اینکه بخشی از این گونه‌های بومی در فهرست گونه‌های در حال انقراض قرار دارند تصریح کرد: ما این گونه‌ها را در باغ نگهداری می‌کنیم تا آن‌ها را برای نسل بعدی به یادگار بگذاریم و این کار مثل یک بانک ژن در حوزه درختان عمل می‌کند.
ترابی درباره شیوه‌های علمی تکثیر و حفاظت نیز گفت: قلمه‌زنی، کشت بذر، خوابانیدن، پیوند و حتی کشت بافت از روش‌هایی هستند که برای احیای این گونه‌ها استفاده می‌شود، شاید از هر گونه تنها یک پایه داشته باشیم ولی می‌توانیم با روش‌های نوین مثل کشت سلولی آن را حفظ کنیم و در آینده توسعه دهیم.
وی با اشاره به نقش نهادهای مختلف در اجرای این طرح گفت: سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان شریک اصلی ما در این پروژه است و هزینه اصلی این پروژه را آن‌ها پرداخت می‌کنند، دانشگاه‌ها هم به‌عنوان نهاد علمی در کنار ما هستند تا به طراحی و اجرای علمی پروژه کمک کنند.
ترابی در خصوص اهداف فراتر از تحقیقات علمی این پروژه نیز توضیح داد: «ایران‌زاد» فقط یک باغ تحقیقاتی نیست، بخشی از آن نیز برای آموزش عمومی طراحی شده تا بازدیدکنندگان و گردشگران داخلی و خارجی بتوانند با گونه‌های بومی کشور آشنا شوند و ببینند ایران چه ثروتی در این حوزه دارد. وی ادامه داد: در آینده، بخش‌هایی از باغ به عنوان فضای بازدید برای عموم مردم آماده و هم‌زمان بخشی دیگر به عنوان بانک ذخایر ژنتیکی به کار گرفته می‌شود.
ترابی با تاکید بر آماده بودن فهرست گونه‌های جمع آوری شده تصریح کرد: توافقات با شهرداری نهایی، مکان باغ با مساحت هفت هزار مترمربع در مرکز تحقیقات کشاورزی و آموزش منابع طبیعی استان اصفهان مشخص و طراحی‌ها انجام شده است و اکنون در حال ورود به فاز اجرایی هستیم.
موزه بذر و معرفی گیاهان دارویی در دل باغ «ایران‌زاد»
رییس مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان با اشاره به کارکردهای جانبی این باغ بیان کرد: ما برنامه‌هایی مثل موزه بذر، معرفی گیاهان دارویی و آموزش در زمینه گیاهان بومی داریم که در کنار کار پژوهش به فرهنگ‌سازی کمک خواهد کرد.
ترابی بر ضرورت حمایت رسانه‌ها، سمن‌ها و نهادهای محیط زیستی از این طرح تاکید کرد و گفت: اگر مردم ارزش کار را بدانند، فعالیت آن‌ها حتی در قالب ترویج و اطلاع رسانی، بزرگ‌ترین کمک به ما خواهد بود. یکی دیگر از پژوهشگران مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان نیز به اهمیت اجرای پروژه باغ «ایران‌زاد» و وضعیت بحرانی تنوع زیستی اصفهان اشاره کرد و گفت: اصفهان با حدود سه هزار گونه گیاهی، یکی از استان‌های غنی کشور از نظر تنوع زیستی است و از این میان، حدود ۵۰۰ گونه بومی استان و ۴۰ گونه منحصراً مختص اصفهان هستند و در هیچ جای دیگری از جهان نمی‌رویند.
آزاده اخوان افزود: تخریب زیستگاه‌ها و جمع‌آوری گیاهان دارویی و خوراکی به صورت ناآگاهانه باعث از بین رفتن ذخایر وراثتی این گونه‌ها شده و اگر اقدامی صورت نگیرد، خطر انقراض آن‌ها جدی است. وی گفت: مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان با بهره‌گیری از ۲۰ هزار نمونه گیاهی و بانک ژن فعال در موزه گیاه شناسی و اقداماتی چون جمع‌آوری و ذخیره‌سازی بذر گونه‌های بومی، مستندسازی گونه‌های در معرض خطر، مشارکت در تدوین لیست قرمز گیاهان و انتشار مقالات علمی در سطح ملی و بین‌المللی، تلاش برای حفاظت از این گونه‌ها را در دستور کار قرار داده است.
اخوان گفت: این مطالعات و پروژه‌ها، پشتوانه‌ای علمی برای برنامه‌ریزی‌های مدیریتی و حفاظتی در سطح استان و کشور فراهم کرده که اکنون در قالب پروژه‌ای ملموس به نام «ایران‌زاد» در حال تحقق است، باغی که نگهدار حافظه زیستی ایران خواهد بود. به گزارش ایرنا از میان حدود هشت هزار و ۵۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده در ایران، حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد آن‌ها اندمیک (بومی ایران) هستند و در استان اصفهان نیز نزدیک به پانصد گونه اندمیک ایران حضور دارند که از این میان، حدود ۴۰ گونه به صورت انحصاری در این استان رویش دارند و در هیچ نقطه دیگری از کشور یا جهان دیده نمی‌شوند.
