کاشی هفت‌رنگ اصفهان؛ هنر مصفایی که نایاب شد
این روزها کاشی هفت‌رنگ اصفهان زبانزد برخی محافل ملی و جهانی شده است. دلیلش را همه می‌دانند؛ ثبت اخیرش در عرصۀ بین‌الملل. اما ما نیز برای آشنایی بیشتر با این کاشی‌های افسونگر هفت رنگ و درنگ دربارۀ جهانی شدنش، پای صحبت‌های محمدحسن مقضی پیشکسوت کاشی‌کاری نشستیم.
این هنرمند توضیح داد: بعید می‌دانم که منظور از ثبت جهانی کاشی هفت‌رنگ اصفهان، کاشی‌هایی باشد که ساخت و فروش آن‌ها امروزه در اصفهان مرسوم است، زیرا کاشی‌های کنونی که در بازار هنر و فرهنگ شهرمان می‌بینیم، ارزش چندانی برای ثبت‌شدن ندارند!
او در مقایسۀ کاشی‌های هفت‌رنگ امروزی و آنچه در گذشته چشم‌ها را خیره می‌کرد، در سه مسئلۀ رنگ کاشی، کالبدش و طرح آن تأمل کرد و گفت: امروزه، همۀ کاشی‌های هفت‌رنگ اصفهان صنعتی هستند و نمی‌توان از جنبۀ هنری آن‌ها را با کاشی هفت‌رنگ سنتی مقایسه کرد. در حال حاضر، همۀ رنگ‌ها آماده و شیمیایی شده است.
مقضی تصریح کرد: به‌غیراز اینکه رنگ‌های این نوع کاشی دیگر طبیعی نیست، روند ساخت کاشی نیز دگرگون شده است. دیگر مثل قدیم در کارگاه‌های کاشی‌سازی کاشی پخت نمی‌کنند. صنعتی‌کاران، کاشی هفت‌رنگ را از کارخانه‌ها خریداری و بعد روی زمینۀ سفیدشان رنگ‌آمیزی می‌کنند. ضمناً طرح‌ها نیز همگی با شابلون پیاده می‌شود و دیگر هنرمند طراح و باحوصله مثل قدیم نداریم.
این کاشی‌کار اصفهانی افزود: خاندان موسوی‌زاده و ایلیا هر دو از کاشی‌پزان ماهری بودند که اتفاقاً در کاشی هفت‌رنگ هم مهارت و اعتبار داشتند. پدران این دو خانواده در پخت کاشی هفت‌رنگ مصداق همان مصرع «خاک را به هنر کیمیا کنند» به شمار می‌رفتند. هنوز هم در این خاندان‌ها کاشی هفت‌رنگ با همان هنر ناب و صفای قدیمی ساخته می‌شود، اما متأسفانه خریدار چندانی ندارد. همه دنبال ارزانی هستند. آن هنر ظریفی که به سبک کاشی هفت‌رنگ سنتی ساخته شود، ارزش مادی‌اش هم بالا می‌رود. اما کمتر کسی حاضر است که بابتش پول بدهد.
کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه‌فروش؟!
مقضی دربارۀ کاشی‌های هفت‌رنگ سنتی که نمونه‌های شاخص آن در دو مسجد جامع عباسی یا امام و شیخ لطف‌اللَه و مدرسۀ چهارباغ یافتنی است، اظهار کرد: کاشی‌سازان هفت‌رنگ قدیم خودشان کاشی را از خاک می‌ساختند. خاکش هم همین خاک اصفهان بود. خاک را گل می‌کردند، با پا ورزش می‌دادند و با قالب‌های دستی کاشی را می‌ساختند. ضخامت کاشی نیز بین یک سانت و نیم تا ۲ سانت و ابعادش نیز ۲۰ در ۲۰ بود.
او در خصوص رنگ‌های کاشی سنتی نیز بیان کرد: کاشی‌سازان قدیم با بهره‌مندی از مواد به‌دست‌آمده از معادن اطراف اصفهان به رنگ‌آمیزی کاشی اقدام می‌کردند. شما اگر به کاشی‌های هفت‌رنگ قدیم در ابنیۀ تاریخی نظر کنید، به‌هیچ‌وجه برق نمی‌زنند. با وجود این، مخاطب را به خود جذب می‌کنند. زیر گنبد مسجد شاه یا مدرسۀ چهارباغ را تصور کنید یا رنگ لاجوردی سردر شیخ لطف‌اللّه را به خاطر آورید، واقعاً چشم‌نواز و خیره‌کننده‌اند. آرامش خاصی در آن‌ها نهفته است. آدم دوست دارد روزها بایستد و فقط نگاهشان کند.
این پیشکسوت هنر کاشی‌کاری با اشاره به این نکته که شاخص‌ترین کاشی‌های هفت‌رنگ از دوران صفویه در اصفهان، ظهور کرد، چنین شرح داد: آن‌همه جاذبه در آثار معماری صفوی، متأثر از روش ساخت کاشی‌ها بود که دیگر امروزه منسوخ شده است. کاشی‌های هفت‌رنگ کنونی آن‌قدر شفقی و براق شده‌اند که نمی‌توان به آن‌ها خیره شد! توی ذوق می‌زند! همچنین بعد از مدتی به‌خاطر آفتاب‌خوردگی رنگش را از دست می‌دهد و عمرش هم زیاد نیست. این ارزش ثبت جهانی ندارد.
منبع و تلخیص: ایسنا
