چرا خروج سرمایه مالی در ایران تشدید شده است؟
راه خروج
چرا مهاجرت؟
سوال این است که چر افراد به مهاجرت تمایل پیدا می‌کنند؟ نااطمینانی‌های سیاسی و اقتصادی، افت مستمر کیفیت زندگی، شکاف طبقاتی، آزادی‌های اجتماعی، شرایط عمدتاً نامطلوب بازار کار و امنیت شغلی به‌خصوص برای افراد تحصیل‌کرده و از همه مهم‌تر ناامیدی نسبت به بهبود شرایط در آینده، مجموعه دلایل اصلی افزایش مهاجرت ایرانی‌ها به خارج از کشور به‌شمار می‌روند. در این میان نقش عوامل اقتصادی را نباید نادیده گرفت، شوک‌های متوالی به ارزش پول ملی نیز، تمایل به سرمایه‌گذاری در خارج از کشور را به عنوان راهی برای حفظ ارزش دارایی افزایش داده که علاوه بر خروج سرمایه، خود دلیلی برای مهاجرت شده است. تنها در دهه ۱۳۹۰، اقتصاد ایران حداقل با دو شوک عظیم در نرخ ارز مواجه شده که موجب سقوط ارزش ریال در مقابل ارزهای معتبر خارجی شده است. این امر به‌تنهایی انگیزه‌ای قوی برای خروج سرمایه‌ها از کشور بوده است.
آمار مهاجرت ایرانیان
تعداد تجمعی مهاجران ایرانی طبق آمار رسمی از حدود ۱۳۰ هزار نفر در سال ۱۹۷۰، طی ۵۰ سال به حدود سه میلیون نفر در نیمه سال ۲۰۲۰ رسیده و نسبت مهاجران به کل جمعیت از حدود 5/ 0 درصد به 3/ 3 درصد افزایش‌یافته است. البته در واقعیت این عدد بسیار بیشتر هم می‌تواند باشد. این در حالی است که مشکلات مالی به همراه محدودیت‌های متعدد داخلی و خارجی بسیاری را به‌اجبار از فکر مهاجرت منصرف می‌کند که اگر این‌طور نبود آمار مهاجرت از ایران می‌توانست رکورددار باشد.
مقصد مهاجران ایران کجاست؟
بررسی مقاصد عمده‌ای که مهاجران برمی‌گزینند نشان می‌دهد که عمده مهاجران ایرانی به کشورهای ایالات‌متحده (۳۱ درصد)، کانادا (۱۳ درصد)، آلمان (۱۰ درصد)، انگلستان (۷ درصد) و سوئد (۶ درصد) مهاجرت کرده‌اند که عمدتاً در قالب ادامه تحصیل یا اشتغال بوده است. هر چند در سال‌های اخیر ترکیه هم به مقاصد اصلی مهاجرت از ایران اضافه شده که هدف اصلی مهاجران به این کشور لزوماً کار یا تحصیل نیست، بلکه سرمایه‌گذاری و البته تغییر حداقلی در سبک زندگی است.
خروج سرمایه انسانی
در مهاجرت‌های تحصیلی و کاری بیش از آنکه خروج سرمایه مالی مدنظر باشد، خروج سرمایه انسانی و از دست دادن نیروهای انسانی ارزشمند برای رشد و توسعه کشور مطرح است. هرچند که از لحاظ مالی نیز هزینه صرف‌شده برای تربیت این نیروها بسیار قابل توجه است و بهره‌برداری یک کشور دیگر از این سرمایه‌گذاری خود به نوعی خروج سرمایه مالی نیز قلمداد می‌شود. اما مهاجرت به قصد سرمایه‌گذاری که در سال‌های اخیر به‌خصوص به سمت ترکیه صورت می‌گیرد، یک خروج سرمایه مستقیم و کلاسیک است که عواقب اقتصادی آن به سرعت در وضعیت کشور خود را نشان می‌دهد و فشار مضاعفی را بر تراز پرداخت‌های خارجی کشور تحمیل می‌کند. از این‌رو سرمایه‌گذاری در بازار مسکن ترکیه را به عنوان یک هدف تقریباً جدید برای مهاجرت از ایران بیشتر مورد بررسی قرار می‌دهیم و به این موضوع می‌پردازیم که چطور یک کشور مهاجرت را به محلی برای جذب سرمایه تبدیل کرده است.
دلایل مهاجرت به ترکیه
اشتراکات فرهنگی میان ایران و ترکیه، شباهت‌های آب‌وهوایی میان اقلیم و همسایگی جغرافیایی دو کشور و عدم نیاز به ویزا برای رفت‌وآمد، در کنار مشوق‌های سرمایه‌گذاری در ترکیه که هوشمندانه و هدفمند به‌منظور جذب سرمایه‌گذار وضع‌شده‌اند، به‌طور طبیعی گزینه خرید ملک در این کشور را (حتی برای اقشار متوسط درآمدی) جذاب کرده است. در دو سال ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ شهروندان ایرانی با خرید بیش از ۱۶ هزار واحد مسکونی، بیشترین سهم را در بین اتباع خارجی خریدار مسکن در ترکیه داشته‌اند. اگر فرض کنیم برای هر واحد حداقل حدود ۲۵۰ هزار دلار هزینه شده باشد، طی این دو سال بیش از چهار میلیارد دلار سرمایه از کشور فقط از این طریق و به مقصد ترکیه خارج شده است.
مهاجران به سود ترکیه
اقلیم و آب‌وهوای مطبوع ترکیه در کنار جاذبه‌های طبیعی متعدد و دسترسی نسبتاً ارزان‌قیمت به این امکانات برای بخش قابل‌توجهی از مردم آسیایی و اروپایی، گردشگری را به یکی از ارکان مهم اقتصاد ترکیه تبدیل کرده است. در سال‌های اخیر این مزیت‌ها با سیاست‌های تشویقی جذب سرمایه‌گذاری همراه شده تا خرید ملک را به منبع مهمی برای جذب سرمایه خارجی تبدیل کند. در این راستا، حداقل ارزش خرید ملک در ترکیه به‌منظور اخذ شهروندی این کشور، از یک میلیون دلار به ۲۵۰ هزار دلار کاهش یافته است. در دو سال اخیر ایران بیشترین سهم را در مقایسه با کشورهای خارجی در تعداد مسکن خریداری‌شده در ترکیه داشته است. این نکته قابل‌توجه است که در این بین، نام کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند روسیه، آلمان و انگلیس نیز مشاهده می‌شود. این امر نشان می‌دهد عوامل جذب‌کننده سرمایه از طرف ترکیه موفق عمل کرده است. اتباع خارجی تا سال ۲۰۱۷ تقریباً 5/ 1 درصد از کل خریداران واحدهای مسکونی در ترکیه را تشکیل داده بودند اما این سهم طی یک‌روند افزایشی در 11 ماه نخست سال ۲۰۲۱ به 1/ 4 درصد رسید. شهروندان ایرانی در سال ۲۰۱۵ تنها ۷۴۴ ملک در ترکیه خریداری کرده بودند و با تشکیل 2/ 3 درصد از کل خریدهای به‌ثبت‌رسیده توسط خارجی‌ها در رتبه هشتم اتباع خارجی خریدار ملک در این کشور قرار داشتند. اما از سال ۲۰۱۸ (همزمان با تشدید نااطمینانی‌های سیاسی و اقتصادی در ایران) سهم ایرانیان به 1/ 9 درصد افزایش یافت و با خرید ۳۶۵۲ ملک، بعد از عراقی‌ها در رتبه دوم قرار گرفتند. این سهم در سال ۲۰۲۱ به 7/ 16 درصد رسیده است.
رفتار متقاضیان مسکن در ترکیه
باوجود کاهش نسبی تعداد خارجی‌های متقاضی مسکن در ترکیه طی سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰، رفتار متقاضیان ایرانی در این مدت متفاوت بوده است. تعداد ۵۴۲۳ واحد مسکونی در سال ۲۰۱۹ به وسیله ایرانی‌ها در ترکیه خریداری شده است که رشدی معادل 5/ 48 درصد نسبت به سال قبل داشته و سهم ایرانی‌ها را به 8/ 11 درصد افزایش داده است. لازم به ذکر است که بیش از نیمی از آن تنها در پنج ماه انتهایی سال به ثبت رسیده که افزایش تمایل ایرانی‌ها در این دوره را نشان می‌دهد. این روند در سال ۲۰۲۰ تشدید شده تا حدی که ایرانی‌ها رتبه نخست خرید ملک در ترکیه را از آن خود کرده‌اند و 4/ 17 درصد از کل خریداران خارجی ملک را به خود اختصاص داده‌اند. در 11 ماه نخست سال ۲۰۲۱ خرید ۸۵۹۴ ملک از سوی اتباع ایرانی به ثبت رسیده که ۳۴ درصد بیشتر از مدت مشابه سال قبل از آن است. قیمت مسکن در سه شهر اصلی ترکیه یعنی استانبول، آنکارا و ازمیر از ابتدای سال ۲۰۱۰ به بعد همواره روندی صعودی داشته و تنها در مقطعی کوتاه در انتهای سال ۲۰۱۸ با افت اندک ارزش اسمی همراه شد. متوسط قیمت یک مترمربع واحد مسکونی در استانبول که گران‌ترین شهر ترکیه محسوب می‌شود، در ماه ژوئن سال ۲۰۲۰ حدود ۵۵۰۰ لیر بوده است که به‌طور تقریبی معادل مترمربعی ۷۱۸ دلار می‌شود. این رقم برای آنکارا به ۳۳۸ دلار و برای ازمیر به ۵۰۷ دلار می‌رسد. این مقایسه نشان می‌دهد که متوسط قیمت مسکن در سه شهر اصلی ترکیه از متوسط قیمت مسکن در شهر تهران حتی کمتر است.
جمع‌بندی
مهاجرت و خروج سرمایه از یک کشور دلایلی به وسعت معایب کشور مبدأ و محاسن کشور مقصد دارد. قطعاً تصمیم به مهاجرت و دل کندن از ریشه‌های انسانی و فرهنگی خود و قدم گذاشتن در یک سرزمین غریبه کار آسانی نیست، اما اینکه چرا با وجود تمام موانع باز هم سهم مهاجران از یک کشور شدت می‌گیرد، جای سوال و تامل دارد. به‌خصوص وقتی مهاجرت راهی برای فرار از مشکلات باشد. اگرچه سرمایه مالی مهاجرت از ایران بسیار قابل توجه بوده و با اضافه شدن خروج سرمایه مستقیم و با احتمال بازگشت بسیار پایین، جای نگرانی زیادی دارد، خروج سرمایه انسانی نگران‌کننده‌تر است. این سرمایه انسانی است که می‌تواند شرایط رشد و توسعه یک شرکت، یک سازمان یا یک کشور را فراهم کند و از سرمایه فیزیکی بهره‌برداری کند وگرنه تاریخ و تجربه هرروزه ما نشان داده که چطور ممکن است سرمایه‌های طبیعی و فیزیکی به راحتی و با سرعت شگفت‌انگیز از دست بروند و هیچ عایدی چشمگیری نداشته باشند.
