شاخصهای ۱۴۰۳ بخش آب بررسی شد؛
تبخیر غذا با خشکسالی
خشکسالی و کاهش بارندگی میتواند تولید محصول در مزارع آبی را با بحران روبه‌رو سازد
مریم بابایی: امنیت غذایی در ایران از چند زاویه مورد تهدید است. تحولات بین‌المللی، مناسبات سیاسی و محدودیت‌های ناشی از تحریم و شرایط غیراقلیمی همچون رشد جمعیت، کاهش سرانه درآمدی خانوارها و افزایش تقاضا، تامین غذا را با چالش مواجه کرده است. این در حالی است که تغییرات اقلیمی، افزایش دما، تغییر الگوهای بارش، خشکسالی و کاهش بارندگی‌‌‌ها تهدید جدی‌‌‌تری برای تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی در ایران است که بهطور مستقیم و غیرمستقیم بر عملکرد محصولات زراعی و همچنین میزان دسترسی به آب تاثیرگذار است.
کارشناسان معتقدند در راستای تامین پایدار محصولات کشاورزی و امنیت غذایی کشور ضروری است سیاستگذار اقداماتی جدی از جمله آمایش سرزمین، تعیین الگوی کشت، مدیریت بهینه منابع آبی و همچنین بهبود تکنولوژی تولید کشاورزی را در دستور کار قرار دهد و سازوکار و مشوق‌‌‌هایی را برای سرمایه‌گذاری و ترغیب کشاورزان در راستای کشت مطابق بررسی‌‌‌های کارشناسی و آمایش سرزمین در نظر بگیرد. اما در حالی که میزان تخصیص اعتبارات در هر بخش نقش مهمی در پیشبرد اهداف مدیریتی و اجرایی آن خواهد داشت، در فصل تابستان از مجموع اعتبارات مصوب بخش آب، ٣٣درصد تخصیص صورت گرفته است.
بررسی‌‌‌ها حاکی از این است که تابستان سال 1403 گرم‌‌‌ترین تابستان در طول 50سال گذشته بوده و اکثر مناطق کشور با خشکسالی شدید تا بسیار شدید مواجه بودهاند. با وجود این، شرایط بارش در کشور طی سال آبی 1403-1402 ( تا انتهای شهریورماه 1403) نرمال بوده است. همچنین در حالی که شاخصهای مهم آب و هواشناسی حاکی از آن است که در فصل تابستان سال ١٤٠٣، میانگین بارش کل کشور نسبت به سال قبل از آن ١٥٤درصد و نسبت به میانگین بارش بلندمدت فصول تابستان حدود ٦درصد افزایش داشته است؛ اما متاثر از سهم اندک بارش تابستان از کل بارش سال و دمای بالا، عملا نقش مهمی در بهبود آب تجدیدپذیر کشور ندارد.در این راستا مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «بررسی و تحلیل شاخصهای کلان بخش آب در سه‌ماه دوم سال ۱۴۰۳» به بررسی اهم شاخصهای آب و هواشناسی در سه‌ماه دوم سال ۱۴۰۳ پرداخته است. براساس این گزارش، میانگین بارش در این مدت نسبت به مدت مشابه سال گذشته و میانگین بلندمدت افزایش یافته است.
همچنین متوسط دمای فصل تابستان علاوه بر اینکه نسبت به سال گذشته با افزایش همراه بوده، 1.6درجه سانتی‌‌‌گراد نیز بیشتر از متوسط بلندمدت تابستان بوده است. در فصل تابستان رکوردی بی‌‌‌سابقه از افزایش دمای کره زمین نیز ثبت شده است. این گزارش بیان می‌کند که با وجود ثبت بیشترین دما در سال آبی گذشته، میانگین بارش در کشور نرمال و معادل 234.5میلی‌متر بوده است. بهرغم بارشهای نرمال، اما افزایش دما موجب حاکم شدن شرایط خشکسالی شدید تا بسیار شدید در اکثر مناطق کشور شده است. این گزارش ادامه می‌دهد که ذخایر سدهای مهم کشور نیز در انتهای فصل تابستان با افزایش ۱۲درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته همراه بوده است. حجم آب در سدهای زنجیره کارون که نقش مهمی در تولید برقابی کشور ایفا می‌کنند مانند سال گذشته بوده، اما سدهای واقع در مرکز کشور با افت درصد پرشدگی مواجه بودهاند.در این گزارش آمده است که بررسی شرایط اقلیمی کشورهای همسایه در فصل تابستان بیانگر استقرار شرایط خشکسالی در اکثر مناطق افغانستان و حوضه آبریز رودخانه‌‌‌های مرزی و مشترک هیرمند و هریرود بوده و شرق ترکیه و عراق تحت‌تاثیر خشکسالی قرار گرفته‌‌‌اند. بررسی اعتبارات بخش آب نیز نشان می‌دهد از مجموع تملک‌‌‌دارایی‌‌‌های سرمایه‌‌‌ای که براساس قانون بودجه سال‌جاری بالغ‌‌‌بر ۴۸۰هزار میلیارد ریال بوده، طی فصل تابستان حدود ۳۳درصد آن تخصیص یافته است.
توسعه الگوی کشت فارغ از مسائل سیاسی
سیروس جعفری، استاد دانشگاه رامین خوزستان در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» معتقد است خشکسالی و افزایش دما از دو جنبه بر تولیدات محصولات غذایی چه زراعی و چه باغی تاثیر می‌‌‌گذارد. به گفته او یک جنبه مستقیم است که با افزایش دما، توان گیاه زراعی کاهش پیدا می‌کند و این تنش دمایی که خارج از قاعده منطقه کشت است تا 50درصد میتواند تولید محصولات کشاورزی را کاهش دهد. تاثیر غیرمستقیم افزایش دما هم باعث تبخیر آب می‌شود، فواصل آبیاری را کم می‌کند، نیاز رطوبتی را افزایش می‌دهد و به این ترتیب وسعت آبیاری کاهش می‌‌‌باید و کاهش وسعت کشت، تنش و محدود شدن تولید مواد غذایی را به دنبال دارد.این استاد دانشگاه با بررسی وضعیت اقلیمی ایران و تاثیر بارندگی‌‌‌ها بر کشت و تولید محصولات کشاورزی می‌‌‌گوید: ایران در شرایط خاصی از نظر اقلیمی قرار دارد، به این صورت که نیمی از کشور در شرایط کوهستانی و نیمی در مناطق بیابانی قرار دارد. نیمه بیابانی متاثر از بارندگی نیمه کوهستانی است.
او با بیان اینکه بارندگی‌‌‌ها بر کشت دیمی اثرگذار است، ادامه می‌دهد: با وجود آنکه کشت دیمی در ایران رواج دارد ولی آورده زیادی ندارد؛ به این صورت که سهم دیم‌‌‌کاری در تولیدات محصولات کشاورزی ایران محدود است. از همین‌رو حجم بارندگیهای پاییز اهمیت زیادی ندارد و این میزان بارش در فصل پاییز جوابگوی کشت دیمی و باغی است. به گفته او بیشتر در زمینه بارشهای زمستانه و بهاره چالش وجود دارد که بر تولیدات محصولات کشاورزی تاثیرگذار است. به این ترتیب اثر خشکسالی بر تولیدات کشاورزی در پاییز چندان محسوس نیست و تنها 10درصد از تولیدات را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.جعفری ادامه می‌دهد: 75 تا 80درصد از تولیدات کشاورزی تابع آبیاری است و تنها20درصد به صورت دیمی است که این 20درصد در زمان بارندگی‌‌‌ها کاهش می‌‌‌یابد. این در حالی است که بیشتر از 70درصد کشت به صورت دیمی و 30درصد متاثر از آبیاری است. به این ترتیب 80درصد تولیدات کشاورزی از 30درصد کشت مبتنی بر آبیاری حاصل می‌شود، چرا که تولید در این شیوه کنترل شده است و محصول بیشتری حاصل می‌شود.این کارشناس در پاسخ به این سوال که چه سیاستی برای عبور از خشکسالی و تامین امنیت غذایی باید در پیش گرفته شود، در ابتدا به سیاست‌‌‌های جهانی اشاره می‌کند که نیاز به همراهی حداکثری و خرد جمعی کشورها دارد. به گفته او در ایران نیاز جدی به آمایش سرزمین و جای‌گذاری مناسب گیاهان زراعی وجود دارد و تناسب زراعی و اکولوژی باید رعایت شود. از همین رو ضروری است براساس الگوی کشت، کشاورزان تشویق و ترغیب شوند. جعفری تاکید دارد توسعه الگوی کشت باید فارغ از مسائل سیاسی در مناطق پیش برود؛ در این صورت است که کشور میتواند از شرایط تهدید کشاورزی خارج شود و به تولید پایدار برسد.
بهبود تکنولوژی تولیدات کشاورزی
این استاد دانشگاه همچنین بر سرمایه‌گذاری و توسعه سیستم‌های آبیاری تاکید دارد. به گفته او از آنجا که تولیدات محصولات کشاورزی مبتنی بر آب است باید مدیریت بهتری در این زمینه صورت بگیرد. همچنین اگر تکنولوژی جدید و نوین در فرآیندهای آبیاری به کار گرفته شود و مابه‌التفاوتی که به ازای خرید گران یا واردات مواد غذایی به دلیل تحریم وجود دارد، صرف تولید و ارتقای سیستم‌های کشاورزی شود، می‌‌‌توان از این شرایط عبور کرد. جعفری با بیان اینکه غیر از محصولات استوایی امکان تولید بیشتر محصولات کشاورزی در کشور به دلیل چهارفصل بودن وجود دارد، می‌‌‌گوید: ضروری است دولت مدیریت بهتری در زمینه آب داشته باشد، قوانین سختگیرانه‌‌‌تر و الگویی با پشتوانه قوی قانونی در مورد آب اعمال شود، در این صورت است که تولیدات کشاورزی افزایش می‌‌‌یابد.
بررسی شاخصهای مهم آب و هواشناسی کشور
بررسی شاخصهای مهم آب و هواشناسی کشور نشان می‌دهد میانگین بارش کل کشور در سه‌‌‌ماهه تابستان سال ١٤٠٣، حدود 11.8میلی‌متر بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، افزایش حدود ١٥٤درصدی داشته و 6.3درصد بیش از میانگین بلندمدت فصول تابستان بوده است. اگرچه بارش تابستان سال‌جاری افزایشی بوده، اما از آنجا که بارشهای این فصل سهم ناچیزی از کل بارش سال آبی را به خود اختصاص می‌دهد، عملا نقش مهمی در بهبود مجموع بارش کشور ایفا نمی‌‌‌کند. بااین‌‌‌حال در تابستان سال‌جاری، متاثر از بارشهای مناسب فصل بهار و رشد پوشش گیاهی بهنسبت مناسب در بسیاری از مناطق مستعد گردوخاک، عملا این پدیده نسبت به مدت مشابه سال‌های گذشته، بروز پیدا نکرده است. میزان کل بارندگی کشور در سال آبی ١٤٠٣-١٤٠٢ (تا ٣١ شهریورماه سال ١٤٠٣)، 234.5میلی‌متر بوده که نسبت به میانگین بلندمدت 0.2درصد کاهش و نسبت به سال آبی قبل از آن، ٢٢درصد افزایش داشته است.بنابراین می‌‌‌توان سال‌جاری را از نظر میزان بارش، سال نرمالی در نظر گرفت. طی فصل تابستان بیشتر مناطق کشور بدون بارش بوده و بخش‌‌‌هایی از استان‌های آذربایجان‌غربی، غرب گیلان، کرمان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، مازندران و جنوب گلستان بارشی کمتر از نرمال دریافت کرده‌اند. بر این اساس، میزان بارش‌ها در ١٦استان کشور بیشتر از میانگین بلندمدت بوده است. با توجه به آمار بارش بلندمدت، بارش فصل تابستان حدود ٥درصد از میزان کل بارش سال آبی ١٤٠٣-١٤٠٢ را تامین کرده است. متاثر از سهم اندک بارشهای تابستان از کل بارش کشور و دمای بالاتر این فصل، عملا بارشهای فصل تابستان نقش موثر و قابل ذکری در بهبود وضعیت منابع آب تجدیدپذیر کشور ندارند.
در فصل تابستان سال‌جاری میانگین دمای کشور 1.6درجه سانتی‌‌‌گراد بیشتر از میانگین دمای بلندمدت فصل تابستان بوده است. افزایش نسبتا زیاد میانگین دمای فصل تابستان نسبت به بلندمدت موجب وقوع تابستانی گرم در کل کشور شده است. بررسی روند میانگین دمای فصلی تابستان سال‌جاری و فصول قبل از آن (طی دوسال اخیر) نشان‌دهنده روند افزایشی دما در سطح کشور بوده، به‌‌‌نحوی‌‌‌که در بعضی از فصول متوسط افزایش دما حدود ٢درجه سانتی‌‌‌گراد بیشتر از میانگین بوده است.
بررسی آمار مربوط به متوسط دمای فصل تابستان نشان می‌دهد که تمامی استان‌های کشور، گرم‌تر از میانگین بلندمدت بودهاند. اختلاف میانگین دمای استان‌های کشور نسبت به بلندمدت از 2.7درجه سانتی‌‌‌گراد در استان یزد تا 0.3درجه سانتی‌‌‌گراد در استان اردبیل متغیر بوده است. به‌‌‌جز استان‌های واقع در نوار شمالی، شمال غرب و استان‌های واقع در امتداد رشته‌کوه زاگرس، سایر مناطق کشور میانگین دمایی بیش از ٢٥درجه سانتی‌‌‌گراد در فصل تابستان داشتهاند. افزایش دما نسبت به میانگین در برخی از استان‌های کشور ازجمله یزد، کرمان، خراسان‌جنوبی، اصفهان و سیستان و بلوچستان با شدت بیشتری اتفاق افتاده است. با توجه به اینکه در تمام فصول سال آبی ١٤٠٣-١٤٠٢ دمای کشور بالاتر از میانگین بوده است؛ بنابراین سال آبی گذشته را می‌‌‌توان یکی از سال‌های آبی گرم محسوب کرد. با توجه به پیش‌بینی‌‌‌های صورت‌گرفته توسط سازمان جهانی هواشناسی، این روند در چهار سال پیش‌‌‌رو همچنان پابرجا خواهد بود، بنابراین تجربه دمای فصلی بالاتر از میانگین در فصول آتی نیز مورد انتظار است. افزایش بهنسبت شدید میانگین دمای فصلی نسبت به بلندمدت، به افزایش تبخیر منجر شده و شرایطی را ایجاد کرده که حتی با بهبود میانگین بارش فصلی نسبت به بارش بلندمدت، مقادیر آب تجدیدپذیر کشور نسبت به سالیان گذشته کاهش یافته است.
وضعیت سدهای کشور
درخصوص وضعیت سدهای کشور، طی سال آبی ١٤٠٣-١٤٠٢ (تا انتهای شهریورماه ١٤٠٣)، حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور حدود 24.9میلیارد مترمکعب (٤٨درصد پرشدگی) بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ١٢درصد افزایش داشته است. بیشترین درصد اختلاف ذخیره (مثبت) نسبت به مدت مشابه سال گذشته مربوط به سدهای استان گلستان بوده است. حجم آب در سدهای زنجیره کارون که نقش مهمی در تولید برقابی کشور ایفا می‌کنند، در کل زنجیره، تقریبا مشابه سال گذشته بوده است. همچنین درصد پرشدگی عمده سدهای استان‌های واقع در غرب، شمال‌غرب و شمال کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش چشمگیری داشته است. حجم آب مجموعه سدهای حوضه دریاچه ارومیه حدود یک‌‌‌سوم بیشتر از مدت مشابه سال گذشته بوده است. با وجود این، سدهای مهم واقع در استان‌های عمدتا مرکزی کشور نظیر اصفهان، لرستان، کرمان، مرکزی و قم با افت درصد پرشدگی مواجه شده‌اند. در شرق و جنوب شرق کشور، متاثر از بارشهای سیلابی بهار سال‌جاری، درصد پرشدگی پیکره‌های آبی حیاتی ازجمله چاه‌نیمه‌‌‌های سیستان‌وبلوچستان و سد دوستی، پس از دوره کاهش حجم چندساله، در انتهای تابستان نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش حجم داشتهاند. با توجه به اینکه بارش سال آبی ١٤٠٣-١٤٠٢ نرمال بوده، وضعیت مجموع سدهای کشور نسبت به سال آبی گذشته افزایش یافته است.در فصل تابستان، مجموع تولید برقابی کشور معادل ٨٩٦٩هزار مگاوات ساعت و سهم تولید برقابی از کل تولید برق کشور بهطور متوسط 7.1درصد بوده است. از ابتدای سال‌جاری تا انتهای مردادماه، تولید ماهانه برقابی کشور افزایش یافته است. در فصل تابستان میزان تولید برقابی از ٣٣١٩هزار مگاوات ساعت در تیرماه به ٤١٤٣هزار مگاوات ساعت در مردادماه افزایش یافته و در ماه پایانی این فصل ١٥٠٧هزار مگاوات ساعت بوده است.
اگرچه سهم تولید برقابی در فصل تابستان مشابه فصل بهار بوده، اما میزان تولید برقابی تابستان حدود ٢٧درصد بیش از فصل بهار بوده است. روند افزایشی میزان تولید برقابی فصل تابستان از کل تولید برق کشور و درعین‌‌‌حال ثابت ماندن سهم تولید این فصل از کل تولید، متاثر از روند افزایشی دما در ماه‌های تابستان و رشد چشمگیر مصرف برق در کشور بوده است.میزان تخصیص اعتبارات در هر بخش نقش مهمی در پیشبرد اهداف مدیریتی و اجرایی آن خواهد داشت. در بخش آب، مجموع اعتبارات مصوب مربوط به تملک دارایی‌‌‌های سرمایه‌‌‌ای در سال ١٤٠٣ بالغ‌‌‌بر ٤٨٠هزار میلیارد ریال بوده و در بخش ردیف‌‌‌های متفرقه برای برخی از برنامه‌‌‌ها و طرح‌های بخش آب اعتباری بالغ‌‌‌بر ١٦٠هزار میلیارد ریال لحاظ شده است. عمده این اعتبارات مانند سال‌های گذشته مربوط به برنامه‌‌‌های آبرسانی، سدسازی، ساختمان شبکه آبیاری و زهکشی، انتقال آب، ساماندهی رودخانه‌‌‌ها، ساخت تونل، ایجاد تاسیسات فاضلاب و مجتمع‌‌‌های آبرسانی روستایی است. در فصل تابستان از مجموع اعتبارات مصوب، ٣٣درصد تخصیص صورت گرفته است.
