کدام محصولات کشاورزی بیشترین ضایعات را دارند؟
ضایعات بالای محصولات کشاورزی؛ از مزرعه تا سفره
اما براساس آمارهای اتخاذ‌شده در ایالات متحده در سال ۲۰۲۱ سرانه ضایعات مواد غذایی ۵۹ کیلوگرم به ازای هر نفر و در سایر کشورهای توسعه‌یافته سرانه ضایعات ۶۰ تا ۷۰ کیلوگرم برای هر نفر برآورد شده است. در همین سال سرانه ضایعات مواد غذایی کشورهایی با درآمد بالا مانند انگلستان، فرانسه، دانمارک و نروژ بیش از ۷۵ کیلوگرم برآورد شده است. اما آمارها نشان می‌دهد که تلفات محصولات کشاورزی در کشورهای توسعه‌یافته در مرحله تولید، فرآوری، توزیع و حمل و نقل تا خرده‌فروشی کمتر از میزان ضایعات مواد غذایی در مرحله مصرف است. سرانه ضایعات مواد غذایی در سال ۲۰۲۱ در کشورهای اسلامی بین ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم برای هر نفر در سال برآورد شده است. در این میان به گفته فعالان کشاورزی باید میان اتلاف و ضایعات مواد غذایی تمایز قائل شویم، زیرا ممکن است منجر به جهت‌گیری و تصمیم‌گیری نادرست از سوی برنامه‌ریزان و مسوولان شود. اتلاف شامل هدررفت محصولات کشاورزی از لحظه تولید، برداشت، حمل و نقل، فرآوری، بسته‌بندی و توزیع می‌شود و ضایعات شامل مواد غذایی است که از مرحله خرده‌فروشی تا سفره مردم از چرخه مصرف خارج شده و هدر می‌رود. این تعریف کمک می‌کند که بدانیم تلفات و ضایعات هر یک، بیشتر تحت تاثیر چه عواملی است. به اعتقاد این عده البته هر دو هدررفت برای یک کشور مخرب است. وقتی محصولات کشاورزی و مواد غذایی تلف و ضایع می‌شوند در واقع منابع و نهاده‌هایی که صرف تولید محصول و خرید مواد غذایی شده، هدر می‌رود، ضمن آنکه بخشی از درآمد تولیدکنندگان هم از دست می‌رود و هزینه‌هایی نیز به خانواده‌ها تحمیل می‌شود. از طرفی انباشت زباله‌های ناشی از ضایعات غذا، آلودگی خاک و آب را به همراه دارد و به تنوع زیستی آسیب می‌زند و موجب انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز می‌شود.
دلایل عمده تلفات محصولات کشاورزی
در این راستا علی‌اکبر باغستانی مدیر گروه پژوهشی برنامه‌ریزی، راهبردی کشاورزی و امنیت غذایی عمده‌ترین دلایل تلفات محصولات کشاورزی را ضعف عملیات و اقداماتی که هنگام کاشت، داشت، برداشت و پس از برداشت انجام می‌شود، معرفی می‌کند و معتقد است: استفاده از روش‌ها و تکنولوژی نامناسب برداشت و فرآوری و آسیب‌هایی که در این مرحله به محصول و میوه‌ها وارد می‌شود، نبود تجهیزات کافی مانند سردخانه‌ها، انبارها و وسایل حمل و نقل استاندارد همگی موجب می‌شود بخشی از محصول در مسیر از دست برود. البته بروز تلفات تنها مربوط به دلایل مدیریتی و نبود فناوری‌های روز نیست. گاهی تغییرات فصلی، افزایش قیمت و کاهش قدرت خرید مصرف‌کننده موجب می‌شود محصول داخل فروشگاه‌ها بماند و ضایع شود. در ایام تعطیلات و رویدادهایی مانند مناسبت‌های ملی و مذهبی و افزایش مصرف محصولات غذایی در این دوران، نگرانی‌هایی بابت کمبود مواد غذایی به وجود می‌آید و از این رو مردم بیش از نیاز خود، خرید می‌کنند و بخشی از محصولات غذایی بر اثر عدم مصرف به موقع از بین می‌رود.
به گفته وی از سوی دیگر پرداخت یارانه زیاد به برخی محصولات، این سیگنال نادرست را به مصرف‌کننده می‌دهد که در کشور فراوانی تولید است. وقتی محصولات غذایی ارزان باشد و مصرف‌کننده متوجه ارزش آن نشود، فکر می‌کند در صورت ضایع شدن آن می‌تواند سریع محصول تازه‌ای را جایگزین کند و بنابراین از محصولات به خوبی نگهداری نمی‌کنند.
مدیر گروه پژوهشی برنامه‌ریزی، راهبردی کشاورزی و امنیت غذایی در ادامه گفت: یکی از دلایل شکل‌گیری تلفات محصولات کشاورزی، ناکارآمد بودن یا نارسا بودن زنجیره ارزش است. برای مثال اگر کانون تولید یک محصول در یک منطقه و صنایع تبدیلی و تکمیلی و واحدهای بسته‌بندی آن در منطقه دیگری باشد، وجود همین فاصله و جابه‌جایی محصول میان دو منطقه می‌تواند منجر به تلفات محصولات شود. ضعف در وجود ناوگان سرد حمل و نقل محصولات خام گیاهی یکی دیگر از مثال‌هایی است که تلفات بیشتری را سبب می‌شود. توجه به حلقه‌های زنجیره ارزش و پیوندهای پسین و پیشین بر میزان موفقیت زنجیره ارزش تاثیر زیادی دارد.
وی تاکید می‌کند: افزایش ضریب نفوذ دانش و فناوری در زنجیره تولید تا تامین محصولات کشاورزی و غذایی در این زمینه کمک‌کننده است. اگر آگاهی کشاورزان درباره مدیریت و روش‌های مناسب برداشت و نگهداری اولیه محصولات را ارتقا دهیم و اگر ضریب مکانیزاسیون و فناوری‌های نوین و هوشمند در مرحله برداشت، انتقال و جابه‌جایی محصول افزایش یابد، این موارد می‌تواند به کاهش تلفات کمک کند. علاوه بر این، استفاده از ناوگان حمل‌و‌نقل تخصصی محصولات کشاورزی و ایجاد زنجیره سرد در آن برای انتقال و نگهداری محصولات و استفاده از سردخانه‌های مجهز، انبارداری هوشمند و انبارهای سرد و استاندارد برای محصولات زراعی، باغی، دام، طیور و آبزیان کاهش تلفات را به دنبال خواهد داشت، اما در مقیاس کلان‌تر باید برای مکان‌یابی و مدرن‌سازی صنایع تبدیلی و غذایی در کشور برنامه‌ریزی کرد.
اصلاح الگوی کشت محصولات زراعی
در این میان به گفته برخی کارشناسان این صنعت از سال ۸۸ تاکنون لایحه اصلاح الگوی کشت محصولات کشاورزی در دولت بلاتکلیف مانده و همچنان در استان‌هایی که به‌شدت دچار تنش آبی هستند، محصولات آب‌بر کشت می‌شوند. به نظر می‌رسد اجرای الگوی کشت محصولات کشاورزی در شرایط فعلی کشور با تنش آبی روبه‌روست، به همین دلیل در برخی از سال‌ها تولید محصولات کشاورزی مانند سیب‌زمینی، پیاز و گوجه فرنگی آنقدر بالاست که کوهی از ضایعات این محصولات در کشور ایجاد می‌شود و کشاورزان در نبود خرید تضمینی این محصولات نمی‌دانند باید با محصولات مازاد خود چه کنند. در طرح الگوی کشت در هر منطقه با توجه به بستر‌های طبیعی و غیرطبیعی موجود محصولات یا گیاهانی برای کشت معرفی می‌شود تا از این طریق ظرفیت‌های طبیعی و غیرطبیعی هر منطقه به نحو مطلوبی در فرآیند تولید کشاورزی به‌کار گرفته شده تا بیشترین بازدهی و عملکرد تولید به دست آید.کارشناسان بخش کشاورزی معتقدند با اجرای این طرح مطابق با نیاز‌های کشور، شرایط اقلیمی و جغرافیایی و با در نظر گرفتن تنش آبی در کشورمان بدون شک شاهد افزایش بهره‌وری منابع پایه (آب و خاک) و ساماندهی بازار محصولات کشاورزی خواهیم بود.
مقابله با قاچاق و مدیریت واردات
به اعتقاد فعالان این بازار قاچاق بسیاری از محصولات کشاورزی و کالا‌های اساسی به کشور در سال‌های اخیر زیاد شده است به طوری که برخی محصولات مانند گندم و دام زنده، ماهی تازه، فرآورده‌های لبنی و... از کشورمان به کشورهای همسایه قاچاق می‌شود که از عمده‌ترین دلایل آن می‌توان به اختلاف قیمت بالای این کالا‌ها در بازار داخلی نسبت به بازار‌های جهانی، پرداخت یارانه به برخی از کالا‌های اساسی، تفاوت قیمت ماشین‌آلات کشاورزی با کشورهای همجوار و سیاست‌های تجاری حمایتی و محدودکننده از سوی دولت اشاره کرد. از سوی دیگر، یکی از مشکلات دیگر بخش کشاورزی به واردات گسترده برخی کالا‌ها برمی‌گردد که این کالا‌ها و گسترش مصرف آنها باعث شده تولید کشاورزان روی دستشان بماند، نمونه این امر واردات گسترده برنج خارجی یا محصولات اساسی در سال گذشته و امسال و توزیع آن در بازار و کاهش تولید برنج در داخل به دلیل نبود خریدار است.
تجمیع اراضی خرد کشاورزی
اما در این میان برخی از کارشناسان این حوزه معتقد هستند بیش از ۸۰ درصد اراضی کشاورزی کشور خرد بوده و تنها ۲۰درصد آنها تجمیع شده است. با این حال کارشناسان معتقدند در صورت تجمیع زمین‌های کشاورزی عملکرد تولید در بخش کشاورزی ۳۰۰درصد افزایش پیدا خواهد کرد؛ همچنین این امر برای کشاورزان نیز سودآوری بالایی خواهد داشت، به طوری که یکپارچگی اراضی کشاورزی سبب کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری خواهد شد. تجربه کشورهای توسعه‌یافته در بخش کشاورزی نشان‌دهنده آن است که برای جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزی، مشوق‌هایی به کشاورزان ارائه می‌شود تا در راستای یکپارچه‌سازی اراضی گام بردارند.
توسعه مکانیزاسیون کشاورزی
همچنین این عده تاکید می‌کنند افزایش تعداد و تسهیل دسترسی به مکانیزاسیون کشاورزی و ارتقای فناوری ماشین‌آلات این بخش نقش بی‌بدیلی در کاهش ضایعات در مراحل مختلف تولید از داشت تا برداشت و مصرف محصولات کشاورزی خواهد داشت. در حال حاضر ضریب مکانیزاسیون کشاورزی در ایران 6.1 اسب بخار در هکتار است، ولی این آمار طبق نقشه راه‌های کشاورزی و توسعه‌ای کشور باید به پنج اسب بخار در هکتار برسد.
میزان هدررفت محصولات کشاورزی در سطح جهان
بر اساس آمار موجود میانگین تلفات و ضایعات مواد غذایی سالانه در سراسر جهان حدود ثلث غذای دنیا است که میزان آن از لحاظ وزنی حدود یک میلیارد و ۳۰۰ هزار تن و از لحاظ ارزش دلاری آن حدود یک هزار میلیارد دلار است. این ضایعات در بخش‌های مختلف شامل ۴۵ درصد از کل میوه‌ها و سبزیجات،۳۵ درصد از کل ماهی و غذاهای دریایی، ۳۰ درصد از تمام غلات، ۲۰ درصد کل محصولات لبنی و ۲۰ درصد گوشت و مرغ است.
حقایق کلیدی ضایعات جهانی مواد غذایی در ۲۰۲۳
موضوع ضایعات مواد غذایی یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی جهان در زمان حاضر است. در سال ۲۰۱۱ سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) گزارشی روشنگرانه اما تاسف‌بار با عنوان تلفات و ضایعات جهانی غذا منتشر کرد که در آن ادعا شده بود، حدود یک‌سوم مواد غذایی تولید‌شده در سطح جهان هر ساله هدر می‌رود، یا حدود 1.3 میلیارد تن، که ارزش آن سالانه بالغ بر یک تریلیون دلار بود. اما این ارزش از دست‌رفته تنها خسارتی نیست که بر ما تحمیل می‌شود، زیرا زباله‌های حاصل از فرآیند تولید مواد غذایی یکی از بزرگ‌ترین منابع تولید دی اکسید کربن در جهان است.
اگر اتلاف و ضایعات مواد غذایی به عنوان یک کشور طبقه‌بندی می‌شد، جایگاه آن در تولید گازهای گلخانه‌ای قبل از اروپا و پس از چین و ایالات متحده به عنوان سومین تولید‌کننده روی کره زمین قرار می‌گرفت.
ضایعات و اتلاف مواد غذایی همچنان یک مشکل بزرگ در سال ۲۰۲۳ است، سازمان ملل متحد هدفی را برای کاهش اتلاف و ضایعات مواد غذایی به عنوان یکی از ۱۷ هدف توسعه پایدار در جهان تعیین کرده است که به SDG ۱۲-۳ معروف است که در آن کاهش ۵۰درصدی ضایعات غذایی تا سال ۲۰۳۰ هدف‌گذاری شده است.
بر اساس ارزیابی سال ۲۰۲۳ از پیشرفت جهان به سمت دستیابی به این هدف بلندپروازانه در هر منطقه در سراسر جهان دست‌نیافتنی، باقی می‌ماند و به‌رغم رشد تولید انرژی از انرژی‌های تجدیدپذیر اما توفیق چندانی در جلوگیری از ضایعات مواد غذایی نداشته‌ایم و تقریبا 3.3 میلیارد تن دی اکسید کربن از ضایعات مواد غذایی تولید می‌شود که یکی از عوامل اصلی تغییرات آب‌و‌هوایی است.
محاسبه اتلاف و ضایعات غذا بر اساس کشور
یکی از راه‌های بررسی مشکل، محاسبه میزان هدررفت غذا در هر کشور و همچنین محل وقوع آن در زنجیره تامین است. این دیدگاه می‌تواند به ما در درک بهتر علل هدر رفتن مواد غذایی کمک کند. سازمان غذا و کشاورزی و برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد برای محاسبه برآوردهای دقیق‌تری با یکدیگر همکاری کرده‌اند.
برای ارائه یک ایده واضح‌تر از مشکل کلی، بین «اتلاف غذا» و «ضایعات غذا» تفاوت وجود دارد. از این رو برای هر کدام یک شاخص جداگانه وجود دارد.
طبق توافق صورت گرفته شاخص اتلاف غذا به آنچه در طول تولید یا در زنجیره تامین غذا قبل از رسیدن غذا به خرده‌فروشان از دست می‌رود، نگاه می‌کند.شاخص ضایعات غذایی بر مواد غذایی تمرکز دارد که در انتهای زنجیره تامین توسط خرده‌فروشان و مصرف‌کنندگان دور ریخته می‌شود.
برآوردهای اولیه نشان می‌دهد که حدود ۱۴ درصد از مواد غذایی جهان به طور متوسط بین برداشت محصول و خرده‌فروشی از بین می‌رود. به طور کلی، بیشتر از هر ماده غذایی دیگر، میوه‌ها و سبزیجات در طول زنجیره تامین جهانی از بین می‌روند اگرچه با توجه به ماهیت فاسد‌شدنی آنها تعجب‌آور نیست!
تحقیقات انجام شده به خوبی نشان می‌دهد که بیشترین مواد غذایی در مرحله‌هایی شامل ۸ درصد در مزارع، ۱۷ درصد در خرده‌فروشان برای ارائه‌دهندگان خدمات غذا و خانه‌ها، ۱۴درصد از درب مزارع تا بخش خرده‌فروشی هدر می‌رود.
کاهش اتلاف مواد غذایی در طول زنجیره تامین مواد غذایی تازه از منطقه‌ای به منطقه دیگر بسیار متفاوت است. به عنوان مثال، در کشورهای در حال توسعه، این امر در مراحل اولیه زنجیره تامین مواد غذایی رخ می‌دهد. هدررفت مواد غذایی اغلب به دلیل محدودیت در تکنیک‌های برداشت و ذخیره‌سازی و زیرساخت‌های حمل و نقل
ضعیف است.نرخ اتلاف مواد غذایی در طول زنجیره برخی کشورهای در حال توسعه به طور میانگین شامل کشور استرالیا و نیوزیلند حدود ۵ تا ۶ درصد، آسیای مرکزی و جنوبی حدود ۲۰ تا ۲۱ درصد و اروپا و آمریکای شمالی حدود ۱۶ درصد است.
این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که از دست دادن مواد غذایی را باید بیشتر در سطوح ملی و منطقه‌ای مورد توجه قرار داد و لذا راه‌حل‌ها هم متفاوت خواهند بود و همچنین تا حد زیادی به شرایط محلی، محصولات، زیرساخت‌های حمل و نقل و رفتار مصرف‌کننده بستگی دارند. در بخش مصرف باید اذعان کرد که مصرف‌کنندگان به دور ریختن مواد غذایی خوراکی ادامه می‌دهند و این امر به ویژه برای کشورهای صنعتی بیشتر صادق است.
مصرف‌کنندگان کدام کشورها بیشتر غذای خود را هدر می‌دهند؟
آمریکا: به طور کلی، خانوارهای آمریکایی حدود ۴۸ درصد از مواد غذایی مازاد خود را هدر می‌دهند، به این معنی که ۴۴ میلیون تن غذا، از ۲۴۱ میلیون تن تولید‌شده در ایالات متحده، ازخانه‌ها به محل‌های دفن زباله فرستاده می‌شود.
اتحادیه اروپا: مشخص شده است که بیش از ۵۰ درصد ضایعات غذایی خوراکی و غیرخوراکی در اتحادیه اروپا از خانوارها به دست می‌آید که بالغ بر ۴۷ میلیون تن زباله با هزینه ۹۸ میلیارد یورو در سال است.
انگلستان: در این کشور ضایعات غذای خانگی ۷۰ درصد از کل زباله‌های خوراکی را تشکیل می‌دهد. خانوارهای بریتانیا هنوز 4.5میلیون تن مواد غذایی را سالانه هدر می‌دهند که می‌توانست قابل خوردن باشد.
استرالیا: دولت این کشور تخمین می‌زند که استرالیا در مجموع سالانه 7.3 میلیون تن غذا را هدر می‌دهد که سالانه حدود ۲۰ میلیارد دلار استرالیا برای اقتصاد هزینه دارد.
کدام کشورها کمترین مواد غذایی را هدر می‌دهند؟
زمان زیادی تا سال ۲۰۳۰ برای تحقق هدف‌گذاری کاهش ۵۰ درصدی ضایعات موادغذایی باقی نمانده است، سالی که بسیاری از کشورها به این هدف متعهد شدند.
با این حال، طبق آخرین گزارش شاخص ضایعات غذایی، که توسط محیط زیست سازمان بین‌الملل (UNEP) در سال ۲۰۲۱ منتشر شد، پیشرفت کلی بسیار کند بوده است. با این حال برخی کشورها اقدامات روشنی را برای کاهش هدررفت و ضایعات مواد غذایی انجام داده‌اند.
در انگلستان اگرچه ارقام ضایعات مواد غذایی هنوز بسیار بالاست، اما این کشور به سمت دستیابی به هدف توسعه پایدار ۱۲-۳ پیشرفت قابل توجهی کرده است.
اتحادیه اروپا نیز برای رسیدگی به اتلاف مواد غذایی و ضایعات در طول کل زنجیره تامین، برنامه جالبی را ارائه داده است. کمیسیون اروپا دستورالعمل‌های واضحی را برای گزارش اجباری میزان ضایعات مواد غذایی توسط کشورهای عضو صادر کرده است.
چین نیز در سال ۲۰۲۱ در تلاشی برای کاهش هدررفت و ضایعات مواد غذایی، قانونی را تصویب کرد که تهیه و مصرف بیش از حد مواد غذایی را جریمه می‌کرد.
چه عواملی در کاهش ضایعات مواد غذایی موثر است؟
اهداف زیست‌محیطی می‌توانند به عنوان یک چارچوب کلی برای حمایت از اقدام جمعی برای کاهش ضایعات غذایی به نصف تا سال ۲۰۳۰، از جمله هدف ۱۲-۳ از اهداف توسعه پایدار، عمل کنند.
با این حال، موفقیت به یک رویکرد جامع و چند‌وجهی و همچنین ابتکارات دولت‌ها بستگی دارد.
ضایعات مواد غذایی در ایران هم اگرچه با کاهش قدرت خرید و عدم تناسب میان حقوق قاطبه مردم با تورم کم شده، همچنان آمارهای اتلاف در برخی مواد غذایی به ویژه در نان که سوبسید به آن تعلق می‌گیرد و انحراف از هدف نهایی وجود دارد. همین چند روز پیش بود که خانه‌ای با احتکار چند هزار نان کشف شد که ظاهرا قرار بود این قوت غالب مردم به خوراک دام بدل شود یا همچنان آمارهای اتلاف خرما ۳۵ درصد، ضایعات میوه‌ها و سبزیجات تا ۵۰ درصد، ضایعات در برنج ۲۰ درصد و... است.
لذا دولت باید با الگو‌گیری از طرح‌های موفق جهانی برای ارائه طرح‌های مدون اقدام کند که در آن منافع سرمایه‌گذاران لحاظ شود، همچنین باید بررسی شود که چرا ضایعات مواد غذایی در منطقه خاور‌میانه بیش از سایر مناطق جهان است در حالی که تولید مواد غذایی در این منطقه و در قیاس با سایر مناطق هزینه‌برتر است و یارانه بیشتری به آن تخصیص می‌یابد.
شاید برای شروع لازم باشد دو محور اساسی اصلاح فرآیندها تا قبل از خرده‌فروشی به ویژه میادین میوه و تره‌بار شهرها و سوبسیدها و یارانه‌ها را مورد بازنگری قرار داد.
از یاد نبریم که کاهش ضایعات مواد غذایی به نصف می‌تواند به پاسخگویی به تقاضای رو به رشد جمعیت کمک کند، در حداقل رساندن اثرات منفی زیست محیطی کشاورزی نقش‌آفرینی داشته باشد، حافظ جان انسان‌ها باشد، هزینه‌ها را کاهش دهد و بالاخره به محافظت از سیاره برای نسل‌های آینده کمک کند.
