تغییر فرهنگی و سبک زندگی
آیا اتوبوس‌های تندرو، کاتالیزور کاهش ترافیک و آلودگی است؟
در شرایطی که ترافیک و آلودگی هوا به مشکلات روزمره و غیرقابل اجتناب در تهران تبدیل شده‌اند، توجه به این سامانه‌ها می‌تواند تاثیرات مثبتی در بهبود وضعیت حمل‌ونقل و کیفیت زندگی شهروندان داشته باشد. با استفاده از این سیستم‌ها، علاوه بر کاهش زمان سفر و تسهیل جابه‌جایی مسافران، می‌توان وابستگی به خودروهای شخصی را کاهش داده و سطح آلودگی هوای شهری را نیز پایین آورد. سامانه‌های بی‌آرتی با ظرفیت بالا و طراحی ویژه‌ای که دارند، امکان حرکت همزمان چند اتوبوس در مسیرهای پرتردد را فراهم می‌کنند و به این ترتیب تراکم مسافران در ایستگاه‌ها کاهش یافته و فرآیند سفر سریع‌تر و راحت‌تر می‌شود. این تحولات نه‌تنها به کاهش ترافیک کمک می‌کند، بلکه با ارائه امکانات رفاهی بیشتر و بهبود مدیریت سفرها، تنش‌ها و درگیری‌های معمول در سیستم حمل‌ونقل عمومی را کاهش می‌دهد. اما گسترش این سامانه‌ها باید با گام‌های دیگری همچون توسعه زیرساخت‌ها و فرهنگ‌سازی در مورد استفاده از حمل‌ونقل عمومی همراه باشد تا تاثیرات مثبت آن به‌طور کامل احساس شود.
توسعه حمل‌ونقل عمومی؛ راه‌حل کاهش ترافیک و آلودگی در تهران
ناصر پوررضا، پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی شهری، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: توسعه حمل‌ونقل عمومی می‌تواند تاثیرات چشمگیری در کاهش ترافیک و آلودگی هوا داشته باشد و علاوه بر آن، موجب بهبود محیط زیست و حتی تغییرات فرهنگی و سبک زندگی شهروندان شود. او تاکید کرد که رویکرد توسعه مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی، به معنای افزایش تراکم و جمعیت‌پذیری شهر تهران نیست و نباید توسعه شهری تنها با ساخت‌وساز در نظر گرفته شود. در این میان، تکمیل خطوط یازده‌گانه مترو تهران که مهم‌ترین پروژه در این زمینه است، می‌تواند به عنوان یکی از اقدامات اصلی در توسعه حمل‌ونقل عمومی محسوب شود، اگرچه به دلیل مسائل مالی، این پروژه با کندی پیش می‌رود. پوررضا در ادامه، به الگوی توسعه مبتنی بر حمل‌ونقل همگانی (TOD) اشاره کرد که در آن تاکید بر توسعه بخش‌هایی از شهر به‌صورت زیرزمینی است. این مدل، با هدف افزایش بهره‌وری و کارایی سیستم حمل‌ونقل عمومی، می‌تواند به تسهیل حرکت و کاهش وابستگی به خودروهای شخصی کمک کند. او توضیح داد که در کشورهای در حال توسعه، به دلیل هزینه‌های بالای ایجاد خطوط ریلی، سیستم‌های حمل‌ونقل اتوبوسی همچنان به عنوان گزینه‌ای مقرون‌به‌صرفه و عملیاتی استفاده می‌شوند. بنابراین، ترکیب حمل‌ونقل عمومی اتوبوسی و ریلی می‌تواند به‌طور همزمان به کاهش ترافیک و آلودگی هوا کمک کند و روند بهبود زیرساخت‌های شهری را تسریع کند.
مزایای سامانه اتوبوس‌های تندرو (BRT) در بهبود حمل‌ونقل شهری
ناصر پوررضا، پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی شهری، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد»، با اشاره به تجربیات جهانی، گفت: «در سال‌های اخیر، آشنایی با سامانه‌های پیشرفته حمل‌ونقل اتوبوسی در کشورهای مختلف، توجه بیشتری به سیستم‌هایی مانند اتوبوس‌های تندرو (BRT) جلب کرده است. این سامانه‌ها با طراحی خاص خود، قادرند نقشی کلیدی در بهبود وضعیت حمل‌ونقل شهری و کاهش ترافیک ایفا کنند.» وی همچنین افزود که سامانه بی‌آرتی در مقایسه با سایر سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی، از مزایای قابل توجهی برخوردار است که می‌تواند در کاهش مشکلات ترافیک و آلودگی هوای شهری تاثیرگذار باشد. پوررضا در ادامه با تاکید بر اهمیت سامانه‌های بی‌آرتی در توسعه پایدار شهری، توضیح داد: «مطالعات نشان داده‌اند که این سیستم‌ها می‌توانند به تحقق اهداف توسعه پایدار کمک کنند. به‌ویژه حرکت اتوبوس‌های تندرو در مسیرهای ویژه باعث کاهش زمان سفر و تسریع جابه‌جایی مسافران می‌شود. این مسئله به‌ویژه در مسیرهای طولانی و پرتردد با ترافیک سنگین از اهمیت بیشتری برخوردار است.» به این ترتیب، سامانه بی‌آرتی با فراهم کردن مسیرهای اختصاصی و بدون تداخل با سایر وسایل نقلیه، توانسته است فشار ترافیکی را کاهش دهد و تجربه سفری سریع‌تر و راحت‌تر را برای شهروندان فراهم آورد. وی افزود: «در مقایسه با مسیرهای موازی که در آن شهروندان از وسایل نقلیه شخصی یا اتوبوس‌های معمولی استفاده می‌کنند، سامانه بی‌آرتی دارای مزایای متعدد است. این مزایا شامل کاهش زمان سفر، کاهش زمان انتظار در ایستگاه‌ها، اطلاع‌رسانی مستمر در طول مسیر، امکانات رفاهی بیشتر و حذف فرآیند جمع‌آوری دستی بلیت است که همه این ویژگی‌ها موجب راحتی و افزایش رضایت مسافران می‌شود.» به‌علاوه، این سیستم با قابلیت حمل مسافران بیشتر در هر سفر، به‌ویژه در ساعات اوج، ظرفیت مدیریت بهتر سفرها و کاهش تراکم در ایستگاه‌ها و مسیرهای پرتردد را فراهم می‌آورد. در مجموع، پوررضا بر این نکته تاکید کرد که توسعه و گسترش سامانه بی‌آرتی می‌تواند به عنوان یک راه‌حل موثر در مدیریت ترافیک شهری، کاهش آلودگی هوا و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان عمل کند و در جهت حرکت به سوی یک حمل‌ونقل عمومی کارآمدتر و پایدارتر گام بردارد.
ظرفیت بالای سامانه بی‌آرتی در کاهش تراکم و تسهیل حمل‌ونقل شهری
این پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی شهری، در صحبت‌های خود به ظرفیت بالای سامانه اتوبوس‌های تندرو (BRT) اشاره کرده و توضیح داد: «حرکت همزمان دو یا سه دستگاه اتوبوس در مسیرهای پرتردد، به‌طور قابل ملاحظه‌ای تراکم مسافران در ایستگاه‌ها را کاهش داده و روند سفر را تسریع و تسهیل کرده است. این ویژگی‌ها، سامانه بی‌آرتی را به یکی از گزینه‌های کارآمد و موثر در مدیریت حمل‌ونقل شهری تبدیل کرده است.» در واقع، این ویژگی خاص سامانه بی‌آرتی باعث می‌شود که تعداد بیشتری مسافر در یک زمان محدود جابه‌جا شوند، بدون اینکه به شلوغی و ازدحام زیادی در ایستگاه‌ها و اتوبوس‌ها منجر شود. این امر به‌ویژه در ساعات اوج، که ترافیک و نیاز به جابه‌جایی سریع مسافران بیشتر است، تاثیر چشمگیری در بهبود کیفیت سفرها دارد. پوررضا همچنین به این نکته اشاره کرد که گسترش سامانه‌های اتوبوس‌های تندرو نباید به عنوان تنها هدف توسعه حمل‌ونقل عمومی در نظر گرفته شود، بلکه باید به عنوان یک کاتالیزور برای توسعه حمل‌ونقل عمومی همگانی در سطح شهر قلمداد شود. به عبارت دیگر، سامانه‌های بی‌آرتی می‌توانند با بهبود دسترسی و تسهیل جابه‌جایی در مناطق مختلف شهری، زمینه‌ساز توسعه دیگر بخش‌های حمل‌ونقل عمومی مانند مترو، قطار شهری و سایر سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی شوند و به این ترتیب به ارتقای کلی سیستم حمل‌ونقل شهری کمک کنند. با توجه به اینکه ترافیک و آلودگی هوا به عنوان مشکلات روزمره شهروندان تهرانی شناخته شده و تقریباً به بخشی از زندگی شهری تبدیل شده است، توجه به تغییرات مثبت حاصل از اجرای طرح‌هایی مانند سامانه اتوبوس‌های تندرو (BRT) می‌تواند به عنوان یک راه‌حل موثر در جلب توجه عمومی و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان تاثیرگذار باشد. اجرای این سامانه‌ها نه‌تنها به کاهش زمان سفر و کاهش ترافیک کمک می‌کند، بلکه با کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و کاهش آلودگی هوا، در راستای دستیابی به شهری پاک‌تر و پایدارتر حرکت می‌کند. در نتیجه، تاکید بر مزایای این سیستم‌ها می‌تواند موجب افزایش آگاهی عمومی و جلب حمایت مردم از این طرح‌ها شود.
مزایای سامانه بی‌آرتی در کاهش ترافیک و بهبود سفرهای شهری
وی بر اهمیت آگاهی‌بخشی درباره تاثیرات مثبت طرح‌هایی مانند سامانه اتوبوس‌های تندرو (BRT) تاکید می‌کند. وی معتقد است که یادآوری و اطلاع‌رسانی به شهروندان در مورد مزایای این طرح‌ها، نظیر کاهش ترافیک و صرفه‌جویی در زمان، می‌تواند مانع از آن شود که این تغییرات به عنوان امری طبیعی و عادی تلقی شود. در صورتی که نقص یا کاستی در اجرای این طرح‌ها مشاهده شود، چنین آگاهی به جلوگیری از نارضایتی‌های بیشتر کمک می‌کند و شهروندان را متوجه خواهد کرد که این اقدامات نه‌تنها برای بهبود وضعیت فعلی، بلکه برای آینده پایدارتر طراحی شده‌اند. یکی از مهم‌ترین مزایای ترافیکی سامانه بی‌آرتی، اختصاص مسیر ویژه برای اتوبوس‌هاست که به‌طور قابل توجهی زمان سفر را کاهش می‌دهد. در این سیستم، اتوبوس‌ها می‌توانند به سرعت از میان ترافیک عبور کرده و به مقصد برسند. این ویژگی باعث شده بسیاری از شهروندانی که پیشتر از وسایل نقلیه شخصی برای سفرهای خود استفاده می‌کردند، به استفاده از اتوبوس‌های تندرو ترغیب شوند. علاوه بر این، هزینه‌های مقرون‌به‌صرفه این سامانه باعث شده گزینه‌ای جذاب برای بسیاری از افراد باشد که به دنبال راهی ارزان‌تر و سریع‌تر برای جابه‌جایی در شهر هستند. این تغییرات نه‌تنها تاثیر زیادی بر کاهش ترافیک دارند، بلکه به بهبود کیفیت سفرهای شهری نیز کمک می‌کنند. کاهش زمان انتظار در ایستگاه‌ها و تسهیل حرکت اتوبوس‌ها در مسیرهای ویژه باعث می‌شود که سفرهای شهری روان‌تر و کمتر استرس‌زا باشند، که در نتیجه تجربه مثبت‌تری برای مسافران ایجاد می‌کند. همچنین، سامانه‌های بی‌آرتی با کاهش وابستگی به خودروهای شخصی به کاهش آلودگی هوا و بهبود شرایط زیست‌محیطی نیز کمک می‌کنند. پوررضا در ادامه به ابعاد اجتماعی سفرهای درون‌شهری اشاره کرد و اظهار داشت: «سفرهای شهری می‌توانند به عواملی تبدیل شوند که به ایجاد تنش میان شهروندان منجر شوند.» یکی از دلایل اصلی این تنش‌ها، محدودیت‌های سیستم حمل‌ونقل عمومی است، به‌ویژه زمانی که امکانات موجود در مقایسه با تقاضای بالا برای سفرها ناکافی باشند. کمبود ایستگاه‌ها، فضاهای مناسب برای نشستن و ظرفیت ناکافی اتوبوس‌ها می‌تواند موجب نارضایتی و درگیری‌های میان مسافران شود. این مشکلات معمولاً در سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی بدون برنامه‌ریزی و مدیریت مناسب به وضوح مشاهده می‌شود. در مقابل، سامانه بی‌آرتی با مدیریت بهینه، مسیرهای ویژه و سرعت بالا، می‌تواند این تنش‌ها را کاهش دهد و به بهبود تجربه سفرهای شهری کمک کند. در نهایت، سامانه بی‌آرتی با مزایای متعدد خود نه‌تنها به کاهش مشکلات ترافیکی و آلودگی هوا کمک می‌کند، بلکه می‌تواند کیفیت زندگی شهری را با کاهش استرس و تنش‌های اجتماعی بهبود بخشد و به ایجاد شهری هوشمندتر و پایدارتر کمک کند.
بهبود کیفیت زندگی شهری با کاهش تعارضات در سیستم حمل‌ونقل عمومی
پوررضا به اهمیت محدودیت‌ها در سیستم حمل‌ونقل عمومی اشاره کرده و تاکید کرد: «این محدودیت‌ها نه‌تنها احتمال تعارض و درگیری میان مسافران و رانندگان را افزایش می‌دهند، بلکه به بروز تنش میان خود مسافران نیز منجر می‌شوند. تداوم این عوامل می‌تواند تاثیرات منفی بر کیفیت کلی زندگی شهروندان داشته باشد.» محدودیت‌های موجود در سیستم حمل‌ونقل عمومی مانند کمبود ظرفیت، شلوغی بیش از حد، تاخیر در حرکت وسایل نقلیه، و نبود امکانات رفاهی، می‌توانند به ایجاد محیطی استرس‌زا و خسته‌کننده برای مسافران تبدیل شوند. در نتیجه، علاوه بر بروز نارضایتی و تنش میان مسافران، کیفیت زندگی شهری نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد. وی در ادامه تاکید کرد که بهبود سیستم حمل‌ونقل عمومی می‌تواند تاثیرات اجتماعی مثبت و گسترده‌ای در پی داشته باشد. او تصریح کرد: «هر تغییری در این سیستم، به دلیل ارتباط مستقیم آن با زندگی روزمره مردم، می‌تواند تاثیرات اجتماعی گسترده‌ای به همراه داشته باشد.» به عبارت دیگر، حمل‌ونقل عمومی نه‌تنها بر کیفیت سفرهای فردی تاثیر می‌گذارد، بلکه تاثیرات عمیقی بر نحوه تعاملات اجتماعی، فرهنگ شهری و حتی احساس تعلق شهروندان به جامعه خواهد داشت. یکی از دستاوردهای برجسته سامانه اتوبوس‌های تندرو (BRT)، کاهش تعارضات و درگیری‌هایی است که در سیستم اتوبوس‌های معمولی بسیار رایج بود. پوررضا با اشاره به این موضوع گفت: «این سامانه توانسته است با ارائه امکانات بهتر و مدیریت مناسب‌تر، این مشکلات را به حداقل برساند و سفرهای شهری را برای شهروندان آرام‌تر و قابل تحمل‌تر کند.» سیستم بی‌آرتی با اختصاص مسیرهای ویژه برای اتوبوس‌ها، سرعت بالا در جابه‌جایی و امکانات رفاهی مناسب، توانسته است تجربه سفر را بهبود بخشد. این بهبود در کیفیت سفرها، مسافران را از استرس ناشی از شلوغی و بی‌نظمی دور کرده و زمینه‌ساز آرامش روانی بیشتر در طول سفر می‌شود. او همچنین به اهمیت فرهنگ‌سازی برای استفاده از حمل‌ونقل عمومی اشاره کرد و اظهار داشت: «فرهنگ‌سازی برای استفاده از حمل‌ونقل عمومی یکی از شیوه‌های موثر در افزایش استفاده شهروندان از این سیستم است.» این فرهنگ‌سازی می‌تواند از طریق تبلیغات و اطلاع‌رسانی در مورد مزایای حمل‌ونقل عمومی، هم برای فرد و هم برای جامعه، انجام شود. با این حال، پوررضا هشدار داد که گسترش این فضاها پیامدهای دوسویه‌ای دارد. او گفت: «اگر ما شهروندان را به سمت حمل‌ونقل عمومی تشویق کنیم ولی زیرساخت‌های لازم را برای رفاه آنها فراهم نکنیم، نه‌تنها باعث افزایش رضایت شهروندان نخواهد شد، بلکه عامل تشدید نارضایتی‌ها نیز خواهد بود.» به عبارت دیگر، بهبود کیفیت زندگی شهری تنها به توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی وابسته نیست، بلکه باید این سیستم‌ها به‌طور صحیح و کارآمد مدیریت شوند تا تاثیرات مثبت آنها در کاهش ترافیک، آلودگی هوا، و تنش‌های اجتماعی به حداکثر برسد. اگر زیرساخت‌ها و امکانات لازم برای رفاه مسافران فراهم نباشد، احتمالاً نتیجه‌ای معکوس به دنبال خواهد داشت و نارضایتی‌ها افزایش خواهد یافت. در این راستا، گسترش سامانه‌های بی‌آرتی باید همزمان با بهبود خدمات، برنامه‌ریزی مناسب و فرهنگ‌سازی برای استفاده از این سامانه‌ها صورت گیرد.
ضرورت امکان‌سنجی دقیق برای راه‌اندازی تراموا در تهران
این پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی شهری در مورد راه‌اندازی خط تراموا در تهران گفت: «قبل از هر اقدامی، باید امکان‌سنجی این پروژه به‌دقت مورد بررسی قرار گیرد و پیامدهای اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی آن تحلیل شود.» به عبارت دیگر، پیش از اجرایی شدن چنین پروژه‌ای، باید ارزیابی‌های دقیق و جامعی صورت گیرد تا اثرات آن بر ترافیک، آلودگی هوا، کیفیت زندگی شهری و هزینه‌های اجرایی و نگهداری به‌خوبی سنجیده شود. به‌ویژه در یک شهر بزرگ و پیچیده مانند تهران که با مشکلات متعددی در زمینه حمل‌ونقل مواجه است، بررسی این ابعاد اهمیت ویژه‌ای دارد. وی با اشاره به تجربه‌های بین‌المللی در حوزه حمل‌ونقل عمومی افزود: «اولویت باید به توسعه حمل‌ونقل زیرزمینی، مانند مترو، اختصاص یابد. در مناطقی که امکان گسترش مترو وجود ندارد، استفاده از تراموا و اتوبوس‌های بی‌آرتی گزینه‌های مناسب‌تری هستند.» این نکته حائز اهمیت است که در بیشتر کلان‌شهرهای پیشرفته، سیستم‌های حمل‌ونقل زیرزمینی از جمله مترو به عنوان یکی از ارکان اصلی شبکه حمل‌ونقل عمومی به‌کار گرفته می‌شوند، زیرا این سیستم‌ها قادر به جابه‌جایی تعداد زیادی مسافر با سرعت و کارایی بالا در مسیرهای پرتردد هستند. در عین حال، در مناطق و محله‌هایی که گسترش زیرساخت‌های مترو به دلیل محدودیت‌های جغرافیایی یا اقتصادی ممکن نیست، تراموا می‌تواند به عنوان یک راه‌حل موثر و سازگار با محیط زیست معرفی شود. وی همچنین بیان کرد: «به نظر می‌رسد مدیریت شهری به دلیل هزینه کمتر و سرعت بالای تراموا به این سمت حرکت می‌کند، اما باید توجه داشت که این راهکار تنها به عنوان مسکنی برای کاهش ترافیک عمل می‌کند و نمی‌توان از آن به عنوان یک برنامه اساسی برای حل مشکل ترافیک شهری یاد کرد.» در حقیقت، تراموا به عنوان یک سیستم حمل‌ونقل عمومی، می‌تواند در کوتاه‌مدت راه‌حل مناسبی برای کاهش بار ترافیکی در برخی مناطق تهران باشد، اما به دلیل محدودیت‌های آن در مقایسه با مترو و نیاز به پیوند صحیح با سایر سیستم‌های حمل‌ونقل، نباید تنها به آن به عنوان یک راه‌حل دائمی نگاه کرد. علاوه بر این، توجه به طراحی و اجرای دقیق این پروژه ضروری است تا از بروز مشکلاتی مانند تداخل با ترافیک خیابان‌ها، محدودیت در فضاهای شهری، یا نارضایتی ساکنان مناطق اطراف جلوگیری شود. در این راستا، بررسی دقیق زیرساخت‌ها، نیازهای واقعی شهروندان و امکان ایجاد شبکه‌های هماهنگ حمل‌ونقل برای یکپارچگی سیستم حمل‌ونقل عمومی، از جمله مواردی است که باید در نظر گرفته شود. در نهایت، استفاده از تراموا می‌تواند در کنار سایر گزینه‌ها، بخشی از استراتژی جامع و بلندمدت مدیریت حمل‌ونقل شهری تهران باشد، اما نباید از اهمیت توسعه حمل‌ونقل ریلی، به‌ویژه مترو، غافل شد.
