کاهش معضلات حمل‌ونقل با هوشمندسازی
نکته مهم‌تر اما سهم مدهای مختلف حمل‌ونقل در این سفرهاست. در حالی که در برخی شهرهای پیشرفته، حمل‌ونقل همگانی سهم ۹۰درصدی در سفرهای شهری دارد (برای مثال توکیو)، این سهم در تهران برای اتوبوس و مترو به ترتیب ۱۶ و ۱۰ درصد بوده است (شهرداری تهران، ۱۳۹۸). این مسئله که ناشی از دلایل مختلف همچون عدم سرمایه‌گذاری کافی در توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل همگانی، سیاست‌گذاری‌های کلان قیمت‌گذاری و توزیع یارانه‌های سوخت، عدم محاسبه هزینه‌های جانبی استفاده از خودرو شخصی، فرهنگ عمومی و عادت به استفاده از خودرو شخصی، نبود سیاست‌های جدی در تشویق استفاده از حمل‌ونقل همگانی و اعمال محدودیت برای حمل‌ونقل خصوصی است، موجب تحمیل هزینه‌های پیدا و پنهان قابل توجهی برای شهروندان شده است (مصرف زیاد سوخت، آلودگی هولناک هوا، هزینه‌های عمرانی و جاری احداث و نگهداری معابر، اتلاف زمان شهروندان و...). در کنار راه‌حل‌های مبتنی بر توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل همگانی، از جمله راه‌حل‌های کاهش مشکلات حمل‌ونقل در شهرهای توسعه‌یافته، استفاده از رویکرد هوشمندسازی است که می‌تواند با صرف کمترین هزینه، در کاهش معضلات موثر باشد. در اینجا دو پروژه مرتبط با هوشمندسازی در زمینه کاهش معضلات حمل‌ونقل بررسی شده‌اند.
الف) توسعه دولت الکترونیک
یکی از مهم‌ترین پروژه‌هایی که می‌تواند به کاهش سفرهای شهری و افزایش بهره‌وری منجر شود، توسعه دولت الکترونیک (حکمرانی هوشمند) است. اهمیت این پروژه از آن جهت است که بر اساس گزارش مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۰، ۳۰ درصد از مراجعات شهروندان به دستگاه‌های دولتی، قابلیت جایگزینی با خدمات آنلاین دارند که می‌تواند سالانه ۲۰ میلیون سفر شهری را کاهش دهد. ضمن آنکه بانک جهانی (۲۰۲۲) تاکید کرده که در کشورهای در حال توسعه، تکمیل دولت الکترونیک می‌تواند هزینه‌های اداری را تا ۵۰ درصد کاهش دهد. با این حال و با وجود اقدامات صورت‌گرفته در سال‌های اخیر، تکمیل زیرساخت‌های دولت الکترونیک نیازمند توجه به عناصر کلیدی زیر است.
زیرساخت‌های نهادی و قانونی
قانون دوام (مصوب ۱۴۰۱)، با هدف مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی، به اشتراک‌گذاری داده‌ها میان دستگاه‌های مختلف را از لحاظ قانونی تسهیل کرده و زیرساخت‌های فنی تبادل اطلاعات نیز فراهم شده، اما هنوز در اجرا با چالش‌هایی مواجه است.
قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲، که مبنای تنظیم مقررات مربوط به مبادلات الکترونیکی و اعتبار امضای دیجیتال است، با پیشرفت‌های بیش از ۲۰ سال گذشته فناوری اطلاعات، نیازمند بازنگری و تطبیق با روش‌های نوین احراز هویت و تایید دیجیتال است تا امکان انجام الکترونیک فرآیندهای قانونی تسهیل شود.
همکاری بین دستگاه‌ها
دستگاه‌های دولتی در به اشتراک‌گذاری داده‌ها و همکاری برای توسعه زیرساخت‌های داده‌ای عملکرد مطلوبی ندارند.
زمان‌بندی دقیق و جلوگیری از موازی‌کاری
نبود یک برنامه عملیاتی مشخص و جامع برای توسعه سامانه‌ها و حذف پروژه‌های موازی، باعث کاهش کارایی شده است.
راهکارها
۱- بازنگری مقررات متناسب با فناوری‌های روز
۲- الزام به همکاری دستگاه‌ها از طریق نظارت و ارزیابی دقیق عملکرد
۳- تدوین برنامه‌های عملیاتی زمان‌بندی‌شده برای سامانه‌های مصوب و حذف پروژه‌های موازی
ب) توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل هوشمند (ITS)
یکی دیگر از پروژه‌های کلیدی هوشمندسازی در تهران، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل هوشمند (ITS) است. اهمیت این موضوع از آن جهت است که بر اساس مطالعه‌ای از مرکز تحقیقات حمل‌ونقل شهری ایران (۲۰۲۲)، اجرای کامل ITS می‌تواند ۱۵ درصد از زمان سفرهای شهری را کاهش دهد. این سیستم می‌تواند با کاهش ترافیک، افزایش ایمنی و بهبود خدمات حمل‌ونقل عمومی، تاثیر قابل توجهی بر کاهش آلودگی و بهینه‌سازی منابع داشته باشد.
اجزای اصلی سیستم‌های ITS
۱- سیستم‌های مدیریت ترافیک
چراغ‌های راهنمایی هوشمند
سامانه‌های کنترل جریان ترافیک و ثبت تخلفات
مدیریت ترافیک در شرایط اضطراری
۲- سیستم‌های اطلاعات مسافر
ارائه اطلاعات لحظه‌ای درباره وضعیت جاده‌ها و مسیرها
۳- سیستم‌های پرداخت الکترونیکی
عوارض الکترونیکی (ETC)
پرداخت الکترونیکی کرایه حمل‌ونقل عمومی
۴- سیستم‌های ایمنی و مدیریت حوادث
حسگرهای نظارتی و دوربین‌های مداربسته
سامانه‌های هشدار تصادفات
۵- حمل‌ونقل عمومی هوشمند
سامانه‌های زمان‌بندی و ردیابی ناوگان
اپلیکیشن‌های اطلاع‌رسانی مسیر
۶- شبکه‌های ارتباطی خودرو به خودرو (V۲V) و خودرو به زیرساخت (V۲I)
ارتباط بین خودروها برای کاهش خطر تصادف
ارتباط خودروها با زیرساخت‌ها برای دریافت اطلاعات ترافیکی
چالش‌ها
۱- تمرکز زیاد بر نظارت و امنیت به جای مدیریت ترافیک
۲- ضعف در اشتراک‌گذاری داده‌ها میان شهرداری، نیروی انتظامی و سایر دستگاه‌ها
۳- نقص قوانین مربوط به مدیریت مصرف سوخت بر مبنای پیمایش (به‌خصوص در مورد تاکسی)
راهکارها
۱- اولویت‌دهی به سیستم‌های ITS با تمرکز بر مدیریت ترافیک در کنار نظارت و امنیت
۲- بهبود همکاری میان دستگاه‌ها برای اشتراک‌گذاری داده‌ها (راهنمایی و رانندگی، نیروی انتظامی، شهرداری و...)
۳- تکمیل سامانه‌های مدیریت مصرف سوخت بر اساس پیمایش و بهینه‌سازی عملکرد ناوگان حمل‌ونقل عمومی و باری
نتیجه‌گیری
هوشمندسازی شهر تهران، اگرچه در برخی زمینه‌ها پیشرفت داشته است، اما برای دستیابی به نتایج مطلوب نیازمند بازنگری در قوانین، تقویت همکاری بین‌دستگاهی و برنامه‌ریزی دقیق‌تر است. تکمیل پروژه‌های دولت الکترونیک و حمل‌ونقل هوشمند می‌تواند نقشی حیاتی در کاهش مشکلات شهری و بهبود کیفیت زندگی شهروندان ایفا کند. نظارت مستمر، تخصیص منابع کافی و ایجاد هماهنگی میان دستگاه‌ها از ملزومات موفقیت این طرح‌ها خواهد بود.
