در بین شیوه‌های حمل‌ونقلی، مترو عادلانه‌ترین سامانه حمل‌ونقل شهری به شمار می‌آید که علاوه بر جابه‌جایی مسافر پیش‌شرط توسعه پایدار در کلان‌شهرها محسوب می‌گردد. در تعریف مشترک پایداری، می‌توان توسعه پایدار و در همین راستا حمل‌ونقل پایدار را تلاشی برای ایجاد توازن بین کیفیت‌های محیطی، اجتماعی و اقتصادی در زمان حال و آتی دانست. دستیابی به حمل‌ونقل پایدار در کشورهای مختلف مستلزم توجه به ویژگی‌های انحصاری هر کشور و تفاوت‌های بین مناطق مختلف است. شهرها به عنوان مهم‌ترین سکونت‌گاه‌های بشری، بستر مهمی برای تحقق توسعه پایدار به شمار می‌روند. توزیع بهینه شهرها در پهنه سرزمین و برخورداری از خدمات متناسب با سلسله مراتب و نقش عملکردی‌ آنها می‌تواند ضمن افزایش دسترسی برای ساکنان، آنها را از مسافرت‌های زیاد و طولانی بی‌نیاز کند. با تلفیق سیاست‌های برنامه‌ریزی شهری و برنامه‌ریزی حمل‌ونقل می‌توان ضمن حفظ کیفیت محیط شهری، سطح مناسبی از دسترسی را برای شهروندان فراهم نمود.

بنابراین مؤلفه حمل‌ونقل می‌تواند و باید به عنوان ابزاری برای دستیابی به توسعه پایدار مطرح شود. اهمیت شبکه حمل‌ونقل در ساختار اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی و نظامی جوامع امروز به اندازه‌ای است که کارشناسان آن را زیربنای توسعه پایدار هر جامعه‌ای می‌دانند. توسعه پایدار در بخش حمل‌ونقل به این معنی است که سیستم حمل‌ونقل و فعالیت‌های آن با در نظر گرفتن سه پیش‌فرض مطرح‌شده (اقتصاد، اجتماع و محیط) ارزیابی شوند. به عبارت دیگر، توسعه پایدار در بخش حمل‌ونقل سیستمی است که به تقاضای جابجایی انسان، کالا و اطلاعات دارای ویژگی‌های دسترس‌پذیری، ایمنی، امنیت، سازگاری با محیط‌زیست و قابل استطاعت باشد. امروز نارسایی‌ها و مشکلات عمده‌ای در حمل‌ونقل شهری گریبان‌گیر اقتصاد، اجتماع و محیط زیست شهرهای بزرگ به عنوان شاخص‌های اصلی پایداری این شهرها است که توجه به مبحث پایداری این حوزه را بیش از پیش ضروری کرده است. از جمله این چالش‌ها در بعد اقتصادی می‌توان به استفاده بی‌رویه به‌خصوص در زمینه سوخت‌های فسیلی، هزینه‌های ناشی از گرایش و اتکاء به حمل‌ونقل شخصی به جای حمل‌ونقل عمومی و هزینه‌های مربوط به ساخت زیرساخت‌ها و منابع نگه‌دارنده در رابطه با فرسودگی آنها اشاره کرد.

در بعد اجتماعی، می‌توان به کاهش ایمنی و امنیت اجتماعی در بحث تصادفات، افزایش هزینه‌های جانی و مالی ناشی از تلفات رخداده و از بین رفتن آرامش صوتی و بصری در شهرها که از افزایش حجم ترافیک وسایل حمل‌ونقل ناشی می‌شود، اشاره نمود. همچنین گرمایش زمین از طریق انتشار گازهای گلخانه‌ای، آلودگی هوای شهرها به علت حجم بالای خودروهای شخصی که از منابع آلاینده استفاده می‌کنند و تخریب کاربری اراضی در شهرها جهت خیابان‌کشی‌ها و شریان‌های ارتباطی متنوع و فراوان نیز از جمله مسائل و مشکلاتی هستند که یک چشم‌انداز منفی در نظام حمل‌ونقل شهری ایجاد کرده و ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست در شهرها را تحت الشعاع قرار می‌دهند.

برای رفع این چالش‌ها، باید سیاست‌های مدون و جامعی اتخاذ شود. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین نظیر وسایل حمل‌ونقل برقی و هیبریدی، گسترش خطوط مترو و اتوبوس‌های تندرو، ترویج فرهنگ استفاده از دوچرخه و پیاده‌روی، کاهش تمرکز بر استفاده از خودروهای شخصی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های هوشمند از جمله راهکارهایی است که می‌تواند مؤثر باشد. علاوه بر این، تعامل میان بخش‌های دولتی، خصوصی و مشارکت مردم در اجرای برنامه‌های توسعه پایدار حمل‌ونقل نقش کلیدی دارد. با ایجاد سیاست‌های تشویقی برای استفاده از حمل‌ونقل عمومی و بهبود دسترسی به خدمات آن، می‌توان سطح استفاده از این سیستم‌ها را افزایش داد و از اثرات منفی حمل‌ونقل شخصی کاست.

یکی دیگر از الزامات توسعه پایدار در بخش حمل‌ونقل، برنامه‌ریزی برای کاهش تقاضای سفر است. این برنامه‌ریزی می‌تواند از طریق بهبود خدمات محلی، توسعه زیرساخت‌های ارتباط از راه دور نظیر اینترنت پرسرعت و تشویق به کار از راه دور و تحصیل آنلاین صورت گیرد. کاهش سفرهای غیرضروری نه تنها مصرف انرژی را کاهش می‌دهد، بلکه زمان ارزشمند شهروندان را نیز آزاد می‌کند. نقش آموزش و فرهنگ‌سازی در توسعه پایدار حمل‌ونقل نیز بسیار اهمیت دارد. آموزش شهروندان در خصوص مزایای استفاده از حمل‌ونقل عمومی، دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی، و همچنین آگاه‌سازی آنها از اثرات منفی خودروهای شخصی بر محیط زیست می‌تواند منجر به تغییر الگوهای رفتاری شود. دولت و نهادهای مسئول می‌توانند با اجرای کمپین‌های تبلیغاتی، جشنواره‌های فرهنگی و ارائه مشوق‌های مالی نظیر تخفیف در بلیط‌های حمل‌ونقل عمومی، نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند.

همچنین برای ارتقای کیفیت خدمات حمل‌ونقل عمومی، لازم است زیرساخت‌های آن بهبود یابد. این شامل افزایش تعداد و ظرفیت وسایل حمل‌ونقل عمومی، توسعه ایستگاه‌های جدید، کاهش زمان انتظار و ارتقای سطح راحتی و ایمنی مسافران است. سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌های جدید نظیر سیستم‌های هوشمند مدیریت ترافیک و پرداخت الکترونیکی نیز می‌تواند تجربه استفاده از حمل‌ونقل عمومی را بهبود بخشد.

در سال‌های اخیر، استفاده از تاکسی‌ها و اتوبوس‌های برقی به عنوان بخشی از راهبردهای حمل‌ونقل پایدار در بسیاری از شهرهای جهان مورد توجه قرار گرفته است. این وسایل نقلیه با استفاده از انرژی پاک و کاهش قابل توجه انتشار گازهای گلخانه‌ای، نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا ایفا می‌کنند. در ایران نیز شهرهایی مانند تهران و اصفهان به تدریج اقدام به معرفی اتوبوس‌های برقی در ناوگان حمل‌ونقل عمومی کرده‌اند. این اقدام علاوه بر کاهش هزینه‌های سوخت، به کاهش آلودگی صوتی و افزایش رضایت مسافران کمک کرده است. با این حال، توسعه این فناوری‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان و ایجاد زیرساخت‌های مناسب مانند ایستگاه‌های شارژ برقی و آموزش نیروی انسانی متخصص است. در نهایت، سیاست‌های حمل‌ونقل پایدار باید با رویکردی جامع و یکپارچه تدوین شوند که نه تنها نیازهای فعلی جامعه را برآورده کند، بلکه به نسل‌های آینده نیز توجه داشته باشد. این رویکرد شامل ارزیابی مستمر اثرات سیاست‌ها، بازبینی برنامه‌ها و تطبیق آنها با تغییرات جمعیتی، اقتصادی و زیست‌محیطی است. تنها از طریق این اقدامات است که می‌توان به یک سیستم حمل‌ونقل پایدار و کارآمد دست یافت که به بهبود کیفیت زندگی شهروندان و حفظ منابع طبیعی کمک کند.

*در این مقاله از پژوهش «تبیین شاخص‌های حمل و نقل پایدار شهری با بهره‌گیری از معادلات ساختاری» نوشته نویسندگان حمیدرضا پیران، زهرا سادات سعیده زرآبادی، یوسفعلی زیاری و حمید ماجدی استفاده شده است.