متهم ردیف اول آلودگی
مهم‌ترین مشکل تهران اکنون از منظر مدیریت محیط زیستی چیست؟
تهران در دامنه جنوبی کوه‌های البرز قرار دارد؛ موقعیتی که موجب می‌شود جریان هوای تازه به‌سختی وارد شهر شود. در فصول سرد سال، پدیده وارونگی دما آلاینده‌ها را در لایه‌های پایین‌تر جو حبس می‌کند و شرایط ناسالمی را برای شهروندان ایجاد می‌کند. این پدیده به‌ویژ
استفاده گسترده از خودروهای شخصی، ناوگان فرسوده وسایل حمل‌ونقل عمومی و کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل پاک (مانند اتوبوس‌ها و تاکسی‌های برقی) از عوامل اصلی آلودگی هوا به شمار می‌روند. اگرچه شهرداری تهران اکنون در تدارک جبران این مشکل است. همچنین باید به مدیریت ناکافی فضای سبز اشاره کرد. کمبود سرانه فضای سبز و کاهش کارایی درختان موجود به دلیل آلودگی خاک و کم‌آبی موجب شده که فضای سبز نتواند نقش موثری در کاهش آلاینده‌ها ایفا کند. از سویی مشکلات قانونی و مدیریتی در طول چند دهه را نیز باید مورد بررسی قرار داد. عدم اجرای قوانین زیست‌محیطی، نبود هماهنگی بین نهادهای مرتبط و کمبود بودجه برای پروژه‌های زیست‌محیطی از دیگر موانع اصلی بهبود وضعیت محیط زیست در تهران است. برای حل این بحران، تمرکز بر حمل‌ونقل عمومی پایدار، توسعه فضای سبز، استفاده از فناوری‌های نوین پایش آلودگی و اجرای جدی قوانین زیست‌محیطی ضروری است. تهران، پایتخت ایران، سال‌هاست که با معضل آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کند. این مشکل چندبعدی ناشی از عوامل جغرافیایی، جمعیتی و مدیریتی است. اما چه چیزی باعث شده که این شهر به یکی از آلوده‌ترین نقاط جهان تبدیل شود و چگونه می‌توان این وضعیت را تغییر داد؟
موقعیت جغرافیایی و وارونگی هوا
تهران در دامنه جنوبی کوه‌های البرز قرار دارد؛ موقعیتی که موجب می‌شود جریان هوای تازه به‌سختی وارد شهر شود. در فصول سرد سال، پدیده وارونگی دما آلاینده‌ها را در لایه‌های پایین‌تر جو حبس می‌کند و شرایط ناسالمی را برای شهروندان ایجاد می‌کند. این پدیده به‌ویژه در ماه‌های پاییز و زمستان شدت بیشتری پیدا می‌کند و موجب افزایش چشمگیر ذرات معلق و گازهای سمی در هوا می‌شود. کوه‌های البرز که می‌توانستند نقش یک فیلتر طبیعی را ایفا کنند، به دلیل تراکم بالای ساختمان‌ها و توسعه شهری بی‌رویه، اثربخشی خود را از دست داده‌اند.
جمعیت و خودروهای شخصی
با بیش از هشت میلیون نفر جمعیت ساکن و میلیون‌ها نفر رفت‌وآمد روزانه، تهران از لحاظ جمعیتی زیر فشار است. استفاده گسترده از خودروهای شخصی، به‌ویژه خودروهایی با استاندارد پایین سوخت، از مهم‌ترین عوامل آلودگی هوای این شهر است. حدود ۷۰ درصد از آلودگی هوای تهران به خودروهای شخصی و موتورسیکلت‌ها مربوط می‌شود که بسیاری از آنها فرسوده و غیراستاندارد هستند. علاوه بر این، ضعف در فرهنگ‌سازی برای استفاده از حمل‌ونقل عمومی و دوچرخه‌سواری موجب شده که ترافیک شهری و آلودگی هوا به‌طور مداوم افزایش یابد.
حمل‌ونقل عمومی ناکافی
اگرچه خطوط مترو و اتوبوس‌های بی‌آر‌تی تا حدودی توانسته‌اند بار ترافیک را کاهش دهند، اما زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی در تهران همچنان پاسخگوی نیازهای روزافزون جمعیت نیست. مترو تهران با وجود تلاش‌های صورت‌گرفته همچنان از کمبود واگن‌ها و ایستگاه‌های کافی رنج می‌برد. اتوبوس‌های شهری نیز به دلیل فرسودگی و محدودیت تعداد، نمی‌توانند نقش موثری در کاهش آلودگی ایفا کنند. از سوی دیگر، توسعه ناوگان اتوبوس‌های برقی که می‌تواند نقش مهمی در کاهش آلایندگی داشته باشد، به دلایل مالی و مدیریتی با تاخیر مواجه شده است.
جمعیت تهران و مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی
تمرکزگرایی در فرصت‌های اقتصادی، آموزشی و بهداشتی تهران را به مقصد اصلی مهاجران از سراسر کشور تبدیل کرده است. اکثر شرکت‌های بزرگ، نهادهای دولتی و مراکز آموزشی معتبر در تهران متمرکز هستند. این تمرکز موجب شده که بسیاری از مردم، به‌ویژه جوانان، برای دستیابی به شغل و تحصیلات بهتر به این شهر مهاجرت کنند. علاوه بر این، عدم توسعه متوازن در سایر شهرهای کشور باعث شده که فشار جمعیتی بر تهران افزایش یابد. مهاجرت معکوس نیز به دلیل نبود زیرساخت‌های کافی در شهرهای کوچک و متوسط به‌ندرت اتفاق می‌افتد.
مشکل آلودگی هوا فقط در تهران نیست. بسیاری از شهرهای کشور دچار این بحران هستند. وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اخیراً گفته که ایران سالانه حدود ۵۰ هزار نفر را به دلیل آلودگی هوا از دست می‌دهد و این هزینه انسانی آلودگی هواست. بر اساس گزارش‌ها، سالانه بین چهار هزار تا ۹ هزار نفر در تهران به دلیل مشکلات ناشی از آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. البته باید تاکید کرد که این آمارها هرگز راستی‌آزمایی نشده و نتیجه مستقیم آلودگی نیست، بلکه مرگ‌ومیر به‌طور غیرمستقیم اتفاق می‌افتد. بیماری‌های قلبی، ریوی و سرطان از پیامدهای اصلی بحران آلودگی هوا در تهران است. آلودگی هوا همچنین تاثیرات منفی گسترده‌ای بر کیفیت زندگی شهروندان دارد، از جمله افزایش بیماری‌های تنفسی، کاهش بهره‌وری کاری و افت سلامت روانی.
مقایسه تهران با دیگر شهرهای آلوده جهان
برای یافتن راه‌حل‌های ممکن، می‌توان تهران را با شهرهایی مانند پکن، دهلی، مکزیکوسیتی و لس‌آنجلس مقایسه کرد.
پکن (چین): این شهر نیز مانند تهران با مشکلات وارونگی هوا مواجه است. پکن با اجرای سیاست‌های سخت‌گیرانه مانند محدودیت‌های شدید برای خودروهای آلاینده، انتقال صنایع سنگین به خارج از شهر و سرمایه‌گذاری عظیم در حمل‌ونقل عمومی برقی توانسته است آلودگی هوا را تا حدودی کاهش دهد. پکن همچنین از سیستم‌های هوشمند پایش کیفیت هوا بهره می‌برد که می‌تواند الگویی برای تهران باشد.
دهلی (هند): دهلی یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان است. تراکم جمعیت، استفاده گسترده از وسایل نقلیه شخصی و مصرف سوخت‌های آلاینده از عوامل اصلی آلودگی در این شهر هستند. دولت هند با راه‌اندازی کمپین‌هایی برای کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، اعمال محدودیت‌های ترافیکی و توسعه مترو تلاش کرده تا این مشکل را مدیریت کند.
مکزیکوسیتی (مکزیک): این شهر نیز به دلیل تراکم جمعیت و موقعیت جغرافیایی خاص با مشکلات آلودگی هوا روبه‌رو است. استفاده از خودروهای هیبریدی، اعمال قوانین سخت‌گیرانه برای صنایع آلاینده و توسعه مترو نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا در مکزیکوسیتی داشته است.
لس‌آنجلس (آمریکا): این شهر به دلیل تراکم بالای خودروها و پدیده وارونگی هوا در دهه‌های گذشته با بحران آلودگی روبه‌رو بوده است. لس‌آنجلس با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک، توسعه خودروهای برقی و بهبود کیفیت سوخت توانسته است آلودگی را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد.
راه‌حل‌های ممکن برای بهبود وضعیت آلودگی هوا
برای بهبود کیفیت هوا در تهران، باید توسعه حمل‌ونقل عمومی پایدار، افزایش خطوط مترو و اتوبوس‌های برقی در دستور کار باشد. همچنین ارتقای کیفیت سوخت بسیار ضروری است. تولید سوخت استاندارد کاهش آلایندگی خودروها و صنایع را به دنبال دارد. نکته دیگر ایجاد فضای سبز بیشتر است. کاشت درختان مقاوم به آلودگی و ایجاد کمربندهای سبز در اطراف شهر از مهم‌ترین اهداف شهرداری است. تمرکززدایی از تهران نیز بسیار ضروری است. انتقال سازمان‌های دولتی و شرکت‌های بزرگ به شهرهای دیگر می‌تواند تهران را از فشار مضاعف رهایی بخشد. آگاهی‌رسانی و فرهنگ‌سازی نیز مهم است. چرا که آموزش شهروندان درباره تاثیرات آلودگی هوا و ترویج استفاده از وسایل نقلیه پاک به‌طور کلی موثر است. مدیریت هوشمند شهری اکنون در دستور کار تمامی دولت‌ها در دنیاست. بعضی از شهرهای جهان هم‌اکنون هوشمند هستند. بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته برای پایش و مدیریت کیفیت هوا و کنترل ترافیک نتیجه این اقدام است که در تهران باید اتفاق بیفتد.
وضعیت فضای سبز شهری
فضای سبز شهری یکی از مولفه‌های کلیدی در کاهش آلودگی هوا و بهبود کیفیت زندگی در شهرهاست. با این حال، تهران از کمبود فضای سبز کافی رنج می‌برد. بر اساس استانداردهای جهانی، سرانه فضای سبز شهری برای هر نفر باید حدود ۲۰ تا ۲۵ مترمربع باشد، اما این میزان در تهران بسیار کمتر است. تراکم جمعیت، توسعه بی‌رویه شهری و تغییر کاربری زمین‌ها از مهم‌ترین عوامل کاهش فضای سبز در این کلان‌شهر هستند. درختان موجود در تهران نیز برای مقابله با حجم بالای ترافیک، خودروها و آلاینده‌ها کافی نیستند. بسیاری از درختان قدیمی تهران به دلایل مختلف مانند آلودگی خاک، کمبود آب و مدیریت نامناسب شهری در حال از بین رفتن هستند. ایجاد کمربند سبز در اطراف شهر، گسترش پارک‌ها و کاشت گونه‌های مقاوم به شرایط آلوده می‌تواند تاثیر مثبتی بر کاهش آلودگی هوا داشته باشد. همچنین، افزایش تعداد درختان در معابر و خیابان‌های اصلی، مانند بزرگراه‌ها و بلوارها، می‌تواند نقش مهمی در جذب آلاینده‌ها ایفا کند.
مقامات شهری در تهران و مقامات دولت در مورد تهران و وضعیت آلودگی هوا معمولاً اظهارنظرهایی دارند. مقامات شهری و دولتی تهران در مواجهه با معضل آلودگی هوا اظهارنظرهای متعددی داشته‌اند که نشان‌دهنده اهمیت و پیچیدگی این مسئله است. علیرضا زاکانی، شهردار تهران آلودگی هوا را یکی از مشکلات اصلی پایتخت می‌داند و در مصاحبه‌ای اظهار کرده است که در حوزه مقابله با آلودگی هوا به خود نمره قبولی می‌دهد.
مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران، معتقد است که تعطیلی‌ها تاثیر اندکی در کاهش آلودگی هوا دارند و برای حل این معضل باید اقدامات اساسی‌تری انجام شود.
محمد آخوندی، عضو شورای شهر تهران نیز پیشنهاد داده است که برای کاهش آلودگی هوا، موتورسیکلت‌های بنزینی از تهران حذف و به جای آنها از موتورسیکلت‌های برقی استفاده شود.
معاون استاندار تهران با اشاره به تداوم آلودگی هوا در فصل زمستان، بر لزوم اجرای تمهیدات موثر برای مقابله با این معضل تاکید کرده است.
معاونت منابع انسانی قوه قضائیه در پی افزایش آلودگی هوا و به منظور جلوگیری از انباشت آلایندگی، اعلام کرد که واحدهای قضایی و اداری استان تهران در برخی روزها تعطیل خواهند بود.
این اظهارات نشان‌دهنده تلاش‌های مقامات برای مقابله با آلودگی هوا در تهران است؛ با این حال، به نظر می‌رسد برای دستیابی به نتایج موثرتر، نیاز به برنامه‌ریزی جامع و هماهنگی بیشتری بین نهادهای مختلف وجود دارد.
حرف و حدیث انتقال پایتخت
انتقال پایتخت ایران به دلیل آلودگی هوا و تنش‌های محیط زیستی یکی از موضوعات بحث‌برانگیز است که نظرات مختلفی درباره آن وجود دارد.
البته که بحث انتقال پایتخت می‌تواند نقاط مثبتی داشته باشد. مثلاً خالی شدن شهر تهران از جمعیت به خودی خود به کاهش آلودگی هوا در این منطقه از کشور منجر می‌شود. با پراکندگی جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی، می‌توان بهبود قابل توجهی در کیفیت هوای شهر جدید ایجاد کرد. با انتقال پایتخت توزیع عادلانه منابع رخ می‌دهد که شاید از منظر اقتصادی امر مهمی تلقی شود. انتقال پایتخت به مناطق دیگر می‌تواند کمک کند تا توسعه اقتصادی به صورت متوازن در مناطق مختلف کشور صورت بگیرد. کاهش فشار بر منابع طبیعی از دیگر پیامدهای انتقال پایتخت است. با کاهش تمرکز جمعیت در تهران، فشار بر منابع طبیعی همچون آب، زمین، و منابع انرژی کاهش می‌یابد.
اما ایده انتقال پایتخت نقاط منفی زیادی نیز دارد. هزینه‌های بالای اقتصادی انتقال می‌تواند خود به بروز مشکل منجر شود. جابه‌جایی دولت، نهادها و زیرساخت‌ها هزینه بسیار بالایی دارد و نیازمند زمان طولانی برای انتقال و بهبود خواهد بود. پیچیدگی سیاسی و اجتماعی دارد، چرا که تغییر پایتخت ممکن است باعث ایجاد مشکلات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شود و در برخی موارد باعث اختلافات بین مناطق مختلف شود. آثار زیست‌محیطی بسیاری به دنبال دارد و ممکن است انتقال پایتخت خود باعث فشار و مشکلات محیط زیستی جدیدی در محل جدید شود، از سویی تهران را نیز به‌شدت متاثر کرده است. در نهایت، این موضوع نیازمند مطالعه و بررسی جامع و دقیق از جنبه‌های مختلف زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. ممکن است راهکارهای میانه‌ای مانند توسعه پایدار و مدیریت بهتر منابع در کنار کنترل آلودگی هوا، گزینه‌های عملی‌تر باشند.
به گزارش فرارو، بعد از انقلاب اسلامی برای اولین‌بار در سال ۱۳۶۴ موضوع انتقال پایتخت مطرح شد و در سال ۱۳۶۸ مطالعاتی نیز زیر نظر وزارت مسکن و از سوی مرکز مطالعات شهرسازی و معماری ایران برای انتقال پایتخت سیاسی صورت گرفت که در نهایت به این نتیجه رسیدند که اگر در سال ۱۳۶۸ طرح انتقال پایتخت اجرایی شود، در سال ۱۴۰۰ جمعیت آن به یک میلیون نفر خواهد رسید. این طرح مسکوت ماند تا اینکه در سال ۱۳۸۸ و بعد از وقوع زلزله چهارریشتری در تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام طرح انتقال مرکز سیاسی (وزارتخانه‌ها، دفاتر اصلی قوای سه‌گانه) کشور را به یک مکان مناسب تا پایان چشم انداز ۲۰ساله (۱۴۰۴) به تصویب رساند. در سال ۱۳۹۱، طرح انتقال پایتخت با امضای ۱۵۱ نماینده تقدیم مجلس شد و در نهایت قانون «امکان‌سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری کشور و ساماندهی تمرکززدایی از تهران» در سال ۱۳۹۴ به تصویب مجلس و شورای نگهبان رسید. با گذشت حدود یک دهه از این مصوبه حالا باز صحبت از انتقال پایتخت است. اما چرا انتقال پایتخت برای دولتمردان ایرانی طی دهه‌ها این‌قدر مهم بوده و اصولاً چرا باید پایتخت را منتقل کرد؟ دلیل این همه تاکید بر انتقال پایتخت چیست؟ تراکم جمعیت و کمبود فضا یکی از عواملی است که باعث شده است انتقال پایتخت در سال‌های اخیر مورد بررسی قرار گیرد. از سویی فرونشست زمین، کمبود آب آشامیدنی و آلودگی هوا نیز از موضوعاتی است که در تهران وجود دارد و بر اساس گزارش‌ها، آلودگی هوای تهران به حدی رسیده است که در بسیاری از روزها وضعیت اضطراری اعلام می‌شود. اقدامات صورت‌گرفته نیز باعث حل مشکلات نشده است. تهران به دلیل قرار گرفتن بر روی خط زلزله برای پایتخت بودن مناسب نیست، زیرا در صورت وقوع زمین‌لرزه، علاوه بر آسیب دیدن جمعیت زیاد و سازه‌های شهری، ساختار اداری و حکومتی کشور نیز با اختلال مواجه و فرآیند امدادرسانی هم دشوار می‌شود.
نهایت ماجرای تهران و محیط زیست
بحران آلودگی هوا در تهران نیازمند رویکردی چندجانبه و هماهنگ است. بهره‌گیری از تجربیات شهرهای موفق جهان، تمرکز بر حمل‌ونقل عمومی و انرژی‌های پاک و اجرای سیاست‌های تمرکززدایی می‌تواند این کلان‌شهر را به مکانی سالم‌تر برای زندگی تبدیل کند و بحث انتقال پایتخت را نیز می‌تواند به موضوعی بدون استفاده بدل کند. اجرای این تغییرات نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی شهروندان کمک می‌کند، بلکه آینده‌ای پایدارتر برای تهران فراهم خواهد کرد.
