دنیای اقتصاد چگونگی کاهش کشت یک محصول راهبردی در اصفهان را بررسی می‌کند
بی آبی، زیرآبِ پنبه را زد
حسرت ازدست‌رفته
اواسط مهر ۱۳۸۰کارشناس مسوول وقت پنبه مدیریت زراعی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان اعلام کرد:"۱۱هزار تن پنبه در استان اصفهان تولید شد" ایرنا به نقل از عباس قاسمی رامشه سطح زیر کشت پنبه در استان را سه هزار و ۷۰۰ هکتار اعلام کرد که نسبت به سال قبل آن ۱۷ درصد کاهش‌یافته بود. او دلیل این کاهش را در شهرستان اصفهان کمبود آب عنوان کرده بود. در آن سال شهرستان‌های اصفهان ، کاشان ، آران و بیدگل کانون کشت پنبه استان معرفی شدند.
حالا پس از گذشت ۲۳سال از آن روزها در شهرستان‌های اردستان، کاشان، آران و بیدگل، ورزنه، جرقویه و هرند پنبه کشت می‌شود و در سراسر این استان سالیانه دو هزارتا سه هزار تن پنبه برداشت می‌شود. با توجه به اینکه در طول سال‌های گذشته اصفهان دچار خشک‌سالی بوده و کشاورزی استان با مخاطرات زیادی روبرو شده، بسیاری از کارشناسان معتقدند کشت پنبه ظرفیتی است که از آن غفلت شده است.
اینکه چگونه از پنبه به‌عنوان محصولی آب‌بر یاد می‌شود که بهتر است در استان‌های شمالی کشور به کشت وسیع آن کمک شود ولی در استان خشکی مانند اصفهان از آن به‌عنوان یک حسرت ازدست‌رفته یاد می‌شود را باید از زبان محسن دادار، رئیس مرکز تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی استان اصفهان شنید، آنجا که گفت:" محصول پینه به خاطر اقلیم خشک اصفهان یک محصول راهبردی به شمار می‌رود و کشت آن در اصفهان می‌تواند به کشاورزی اصفهان کمک کند." او دو سال قبل در گفتگو با رسانه بازار از افت سطح زیر کشت پنبه از بیش از سه هزار هکتار به ۹۰۰ هکتار خبر داده بود که محصول آن به چند صنعت استان گره‌خورده، بیش از ۲۰ محصول جانبی دارد و در مناطق خشک و نیمه‌خشک استان به‌عنوان یک کشت بومی شناخته‌شده است. دادار توضیح داده است که" پنبه نسبت به بسیاری از محصولات تابستانه نیاز کمتری به آب دارد و تنش‌های محیطی به‌خصوص شوری و خشکی را می‌تواند تحمل کند."
مهرداد محلوجی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان هم معتقد است که" استان اصفهان با تنش‌های مختلفی ازجمله شوری آب مواجه است که با تولید محصولاتی ازجمله گل‌رنگ و پنبه می‌توان این تنش‌ها را مدیریت کرد."
بااین‌وجود سطح زیر کشت پنبه در استان در سال زراعی ۱۳۹۹-۱۴۰۰به ۶۶۶هکتار و تولید آن به ۱۸۵۳ تن کاهش یافت. این در حالی است که ارقام فوق در سال زراعی ۸۹-۹۰به ترتیب۲۷۵۰ هکتار و ۸۲۴۹ تن بوده است.
پنبه اصفهان چگونه زده شد؟
پنبه ۱۱۰۰درصد ارزش‌افزوده دارد و هیچ محصولی قابل‌رقابت با پنبه نیست بااین‌وجود در حال حاضر نیمی از الیاف موردنیاز کشور از خارج وارد می‌شود که برای خودکفایی در تولید باید ضریب دانش در مزارع پنبه افزایش پیدا کند. خودکفایی در تولید پنبه در چشم‌انداز ۱۴۰۴تعیین‌شده که با توجه به وضعیت فعلی مزارع پنبه در کشور این هدف دست‌نیافتنی است. با سطح زیر کشت فعلی که ۱۰۵هزار هکتار در کشور است باید عملکرد مزارع افزایش یابد تا بتوان به خودکفایی دست‌یافت. در حال حاضر پنبه در استان‌های خراسان رضوی، گلستان، فارس، اردبیل، خراسان جنوبی، آذربایجان شرقی، اصفهان، البرز، تهران، خراسان شمالی، سمنان، قم، قزوین، کرمان، مازندران، مرکزی، هرمزگان و یزد کشت می‌شود.
اما چه شد که علی‌رغم جایگاه مناسب پنبه در اصفهان و همخوانی آن با شرایط آب و هوایی استان، سطح زیر کشت این محصول در استان آب رفت.
گویا نبود تجهیزات به‌روز و زیرساخت‌های موثر برای کشت پنبه باعث شد تا این محصول راهبردی در اصفهان اسیر مشکلات فراوان شود و هزینه تولید این محصول هم افزایش یابد تا جایی که در سال‌های اخیر واردات این محصول باقیمت و بهای کمتری نسبت به تولیدات داخل وارد بازار شود.
هرچند کیفیت پنبه تا حد زیادی به شرایط آب و هوایی بستگی دارد و اقلیم برخی کشورهای همسایه برای تولید پنبه مناسب‌تر است، اما همچنان پنبه ایران ازجمله اصفهان در جهان خواهان زیادی دارد. دو سال قبل جهاد کشاورزی استان اعلام کرد که قرار است کشت قراردادی پنبه در استان فراگیر شده و به‌مرورزمان کل مزارع پنبه استان در قالب کشاورزی قراردادی زیر کشت می‌رود؛ اتفاقی که گویا هنوز نیفتاده و خبری از آن نیست تا پنبه‌کاران اصفهانی را به سود کشت امیدوار کند.
با افزایش هزینه‌های تولید به‌خصوص در زمان برداشت پنبه، کشت این محصول برای کشاورزان از توجیه اقتصادی برخوردار نیست و کشاورزان رغبتی برای کشت این محصول ندارند. از سوی دیگر برای ارتقا بهره‌وری در واحد سطح باید ارقام پنبه با عملکرد بالا تولید و در هزینه‌های تولید صرفه‌جویی شود. برای دستیابی به این هدف ۱٦ رقم تجاری پنبه در کشور وجود دارد که ۴ رقم از آن‌ها به کمک انرژی اتمی با استفاده از فناوری هسته‌ای پرتودهی و به تنش‌های محیطی مقاوم شده است.
پس از جو، پنبه نسبت به شوری مقاوم بوده و می‌توان از پساب و آب‌های نامتعارف هم درکشت آن استفاده کرد.
از آنجا‌که پنبه بهترین محصول برای کشت متناوب با گندم بوده و در اصفهان به‌خصوص در شرق شهرستان اصفهان هم در شرایط بی‌آبی گندم کشت می‌شود، می‌توان از پنبه مقاوم به خشکی و شوری به‌عنوان کشت متناوب گندم استفاده کرد که علاوه برافزایش عملکرد محصول بعضی از آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز کاهش می‌یابد.
اقتصاد تولید پنبه
آیا کشت پنبه صرفه اقتصادی دارد؟ مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۳۹۸توسط حامد نجفی علمدار لو و همکاران پژوهشی انجام و به این پرسش پاسخ داد.
داده‌های این تحقیق نشان داد که "با ایجاد یک شغل در زراعت پنبه می‌توان پنج شغل در صنایع مرتبط با آن ایجاد کرد. بااین‌حال، سطح زیر کشت این محصول که در سال‌های میانی دهه هفتاد بالغ‌بر ۳۲۰ هزار هکتار بوده است، در سال زراعی ۱۳۹۷-۱۳۹۸ به حدود ۹۰ هزار هکتار رسیده است. درواقع سطح زیر کشت پنبه که ۴۰ درصد محصولات صنعتی را به خود اختصاص داده بود، اکنون کمتر از ۱۳ درصد است." در حال حاضر ایران واردکننده پنبه است و در سال ۱۳۹۷ برای واردات این محصول ۱۴۲ میلیون دلار هزینه شده که با توجه به محدودیت‌های ارزی و مشکلات ناشی از تحریم، رقم بزرگی برای کشور محسوب می‌شود. مجموعه این عوامل وزارت جهاد کشاورزی را واداشت تا طرح خودکفایی در تولید پنبه تا سال ۱۴۰۴ را در دستور کار خود قرار دهد که شرایط عدم تحقق اهداف را نشان می‌دهد.
داده‌های پژوهش فوق نشان داد که با قطع یارانه دولت در سال ۱۳۸۱ و از دست دادن توجیه اقتصادی، تقریبا تمام کارخانه‌های استحصال روغن از پنبه تعطیل شد. بررسی میزان تولید پنبه از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که متوسط رشد سالانه تولید پنبه در ایران در حدود ۱.۵۵ درصد بوده است که در مقایسه با متوسط جهانی در سطح پایینی قرار دارد. این شاخص برای کشور ترکیه حدود ۳.۳۵ درصد در سال است.
بر اساس آمار کشور، ایران تا قبل از سال ۱۳۷۳ صادرکننده الیاف پنبه بوده است و تا سال ۱۳۸۲ حجم صادرات پنبه به کمتر از ۱۰درصد رسیده است. از سال ۱۳۸۹ به بعد، صادرات پنبه به صفر رسیده و فقط واردات انجام‌شده است. نیاز کشور به پنبه در پنج سال اخیر در حدود ۱۲۵ هزار تن بوده که تقریبا نیمی از آن در داخل تامین شده و مابقی از کشورهای دیگر واردشده است. به طوری که، میزان واردات پنبه در سال ۱۳۹۷ برابر با ۷۰ هزار تن و معادل ۱۴۲ میلیون دلار بوده است.
واضح است که از دست رفتن سودآوری پنبه یکی از دلایل کاهش چشمگیر سطح زیر کشت پنبه بوده و بنابراین بهبود شرایط به سیاست‌گذاری و تدوین راهبرد جدید توسط دولت نیاز دارد.
