سلطه تلخ‌نوشانِ قهـوه‌بـاز
مردم ایران، قهوه‌خور شده‌اند
قهوه یکی از محبوب‌ترین نوشیدنی‌ها در سراسر جهان است.
با عطری قوی و طعمی عمیق به‌طوری‌که تقریباً ۳۰ تا ۴۰ درصد از مردم، مصرف‌کننده دائم آن و مابقی هم کم‌وبیش خوردن قهوه را بر دیگر نوشیدنی‌ها ترجیح می‌دهند.
اما در ایران نیز طی سال‌های اخیر شاهد افزایش سرانه مصرف قهوه در میان همه اقشار بوده‌ایم از جوان تا میان‌سال و حتی سالمندانی که هیچ نوشیدنی را جایگزین چای نمی‌کنند.
آمار واردات و تولید قهوه هم در ایران نشان از رشد مصرف و بازار داغ این محصول دارد. به‌طوری‌که سرانه مصرف قهوه در ایران در سال ۱۳۸۵ کمتر از ۱۰۰ گرم در سال بود و این میزان در سال‌های اخیر با رشد چشمگیری به حدود ۴۲۰ گرم در سال رسیده است.
نوشیدنی تلخ و خوشمزه‌ای که تقریباً از قرن شانزدهم میلادی وارد کشور شد، در روزهای اول، مصرف دارویی و مدتی پس‌ازآن به نوشیدنی محبوب مردم و خاندان سلطنتی تبدیل شد.
در دوره قاجار، نوشیدن آن به انحصار خانواده سلطنتی و اعیان و اشراف درآمد و در همین برهه نوشیدن چای هم طرفداران خود را پیدا کرد به‌قدری که از قرن ۱۸ رسماً در ایران کشت شد.
تا عصر پهلوی که به‌موازات چای، مصرف قهوه هم به امری رایج تبدیل شد چون استفاده آن از انحصار اعیان و اشراف درآمد. در این حال، هرگز نتوانست جایگزین چای شود.
و اما در سال‌های اخیر، قهوه دوباره به نوشیدنی موردعلاقه بسیاری از مردم ایران و صنعتی درآمدزا تبدیل‌شده است.
از نگاه فعالان این عرصه قهوه دیگر کالای لوکس نیست، زیرا در بازه‌های مختلف قیمتی ارائه می‌شود. از طرفی نسل جوان از قهوه استقبال کردند و به‌نوعی سنت و شاید تعصب نسل گذشته نسبت به چای شکسته شده است. البته در این‌یکی دو سال، نسل‌های قدیمی‌تر هم به دلیل دیدن قهوه‌فروشی‌ها و شاید استشمام عطر قهوه و اطلاع‌رسانی‌هایی که درباره مزایای قهوه برای سلامتی شده، کم‌وبیش به قهوه خوردن روی آورده‌اند.
بازار داغ قهوه در اصفهان
تاریخچه قهوه در اصفهان نشان می‌دهد که از گذشته‌های دور در این شهر، جزئی از فرهنگ وزندگی مردم بوده و حالا هم به‌عنوان بخش لاینفک زندگی روزمره برخی از مردم تبدیل‌شده است. این نوشیدنی خوش‌طعم که قرن‌ها پیش به ایران وارد شد از همان زمان اصفهان را به‌عنوان یکی از مراکز شناخته‌شده قهوه در ایران مطرح کرد.
هرچند هم‌اکنون برای بسیاری از خانواده‌های سنتی شهری مانند اصفهان، همچنان چای پرچم‌دار نوشیدنی‌های گرم است؛ اما از طرفی هم رشد قهوه‌فروشی‌ها در سطح شهر حکایت از تغییر ذائقه مردم به‌ویژه نسل جوان داشته به‌طوری‌که رفته‌رفته چای و قهوه در حال تبدیل به دو رقیب سرسخت برای یکدیگر هستند.
با گذری در خیابان‌های معروف و غیر معروف شهر و همچنین کوچه و پس‌کوچه‌های این دیار با کافه‌ها، دکه‌ها و قهوه‌فروش‌هایی روبرو می‌شویم که بوی قهوه آن‌ها از اسپرسو گرفته تا کاپوچینو، قهوه ترک و دیگر مدل‌ها نمایان گر استقبال مردم اصفهان از این نوشیدنی است.
حال‌آنکه درزمانی نه‌چندان دور، عرضه قهوه تنها به چند کافی‌شاپ محدود می‌شد و آن‌هم نه در همه جای شهر، اما اکنون در هر محله‌ای چند قهوه‌فروشی مشاهده می‌شود.
رحیم زاده رئیس اتحادیه آبمیوه، بستنی و کافی‌شاپ اصفهان در گفتگو با دنیای اقتصادی از فعالیت یک هزار و هشت‌صد کافی‌شاپ در اصفهان خبر می‌دهد که قطعاً همه این واحدها عرضه‌کننده قهوه نیز هستند و قابل‌تأمل آنکه این تعداد عنوان‌شده جدای از قهوه‌خانه‌های سنتی مجاز و غیرمجازی است که تعداد آن‌ها نامشخص است.
برخی از این کافه‌ها کوچک و بیرون بر، تعدادی نیز با دکوراسیون جذاب آماده برای پذیرایی هستند.
قیمت‌ها هم متفاوت است از فنجان کاغذی ۱۰ هزارتومانی تا نرخ‌های چند برابری بسته به نوع وبرند قهوه و محل عرضه آن قیمت‌ها فرق می‌کند.
قابل‌تأمل آنکه باوجود استقبال زیاد مردم از قهوه تعدادی هم از این موج استفاده کرده و در سایه این علاقه‌مندی و البته فواید آن اقدام به عرضه انواع شبه دارویی مانند قهوه سبز و... کرده که متخصصان تأکید بر عوارض یکسری از این موارد بر سلامت افراد دارند با این دلیل که قهوه تا برشته نشود قابل‌استفاده نیست.
چرا مصرف قهوه در ایران بالا رفت؟
اکنون باوجود مشخص شدن تمایل مردم به مصرف قهوه پرسشی که مطرح است دلایل استقبال یک‌باره نسبت به این نوشیدنی است؟
باوجودآنکه از سال‌های دور قهوه در ایران، محصولی شناخته‌شده بود و مورد مصرف هم قرار می‌گرفت؛ اما بحث اصلی توجه بیش‌ازاندازه اقشار مختلف مردم به این نوشیدنی در یک دهه اخیر است. از پزشک تا استاد دانشگاه گرفته دانشجو، کارگران و ورزشکاران همگی قهوه را در سبد خرید خود جای‌داده‌اند.
استرس‌های زندگی شهری، تغییر سبک زندگی نسل جوان، توصیه‌های پزشکان و اطلاع‌رسانی نسبت به فواید آن همچنین ارزان و در دسترس بودنش ازجمله دلایلی می‌تواند باشد که قهوه را در صدر نوشیدنی‌های محبوب ایرانیان قرار داده است.
علی زعفری، مؤسس اولین مدرسه قهوه ایران می‌گوید: «١٢-١٣ سال است که روی فرهنگ قهوه نوشی کار می‌کنیم. قهوه، نوشیدنی‌ای کاملاً سالم است، هیچ عوارضی ندارد و در مقابل حسن بسیار دارد. اولین نوشیدنی در همه جای دنیا قهوه است، در ایران هم راه خودش را پیداکرده و به‌درستی پیش می‌رود، اما هنوز به جایگاه بالاتر از دیگر نوشیدنی‌های سنتی مثل چای نرسیده است.»
ربیعی رئیس انجمن قهوه کشور نیز می‌گوید: «درگذشته در ایران قهوه خوردن صرفاً برای دور همی‌ها در کافه‌ها و کافی‌شاپ‌ها بود، برخلاف کشورهای دیگر که قهوه یک نوشیدنی کاربردی است و هرروز افراد قهوه می‌خوردند تا سرحال شوند. به‌مرور، تبلیغات حول محور قهوه جدی‌تر شده و فرهنگ قهوه شاید از طریق کافه‌ها وارد ایران شد، اما به‌واسطه نیاز و تقاضای جامعه به‌سرعت فراگیر شده است.»
زندی، رکورددار برترین دارنده حس چشایی قهوه در جهان بیان می‌کند: خاصیت انرژی دهی و لایف استایل این محصول باعث شده قهوه جایگاه پیچیده‌تری در مقایسه با چای داشته باشد و این در حالی است که می‌توان با افزودنی‌های مختلف مانند شیر یا طعم‌دهنده‌های دیگر، نوشیدنی‌های متنوعی از قهوه ایجاد کرد که از طریق چای نمی‌توان چنین تنوعی را به وجود آورد.
رنجبر رئیس سابق اتحادیه آبمیوه، بستنی و کافی‌شاپ در گفتگو با دنیای اقتصاد بیان می‌کند: فرهنگ قهوه‌خوری از سال‌ها قبل در کشورهای مختلف رواج گرفته بود در چند این سال اخیر هم نه‌فقط در اصفهان و دیگر کلان‌شهرها بلکه در همه کشور رایج شده است. وی در ارتباط با دلایل استقبال از این نوشیدنی می‌گوید: به نظر می‌رسد انرژی‌زا بودن آن مهم‌ترین علت باشد. از طرفی واردات نمانام‌های مختلف قهوه، فرآوری آن در داخل و عرضه در میزان وسیع به‌علاوه برگزاری نمایشگاه‌های مرتبط با این محصول تأثیر زیادی در گرایش مردم به مصرف قهوه داشته است.
این فعال در پاسخ به اینکه آیا قهوه می‌تواند جایگزینی برای چای باشد اظهار می‌کند؟ به‌هیچ‌وجه این موضوع برای کشور ما امکان‌پذیر نیست. هنوز هم باوجود افزایش مصرف قهوه، بسیاری از افراد همان چای را ترجیح می‌دهند و در آینده همچنین خواهد بود.
یکی دیگر از کافی‌شاپ داران اصفهان نیز به دنیای اقتصاد می‌گوید: طیف مصرف‌کننده‌های قهوه از فضاهای دانشجویی و درمجموع از نسل جوان فراتر رفته به‌طوری‌که تقریباً همه افراد مصرف‌کننده این نوشیدنی شده‌اند.
وی می‌افزاید: دلیل استقبال بالای مردم از آن فراوانی کافی‌شاپ‌ها و مراکز عرضه قهوه بازمی‌گردد. افراد هم به‌نوعی وابسته به آن می‌شوند و در این گمان‌اند که با نوشیدن یک فنجان کوچک ساعت‌ها سرحال می‌مانند. ازاین‌روست که مصرف آن افزایش قابل‌توجهی پیداکرده است.
برخی هم بر این دیدگاه‌اند که قهوه در جامعه امروز به کمک آسیب‌های اجتماعی هم آمده است. قهوه می‌تواند جایگزین هر وابستگی غیرسالمی مانند سیگار و حتی مواد مخدر باشد.
و باور عده‌ای دیگر آن است نسل جوان دوست دارد متفاوت باشد و سنت‌های قدیمی را یعنی هر چیزی که از قدیم برایشان مانده، زیر پا بگذارند. این‌ها با قهوه خوردن نوعی ساختارشکنی می‌کنند؛ و البته قهوه، نوشیدنی مفیدی است که دیدن اثراتش در بدن، فرد را دوباره به سمت قهوه‌فروشی می‌آورد.
کلام آخر
جدای از روند افزایشی مصرف قهوه در ایران و خواص زیاد آن پرسشی که در پایان می‌ماند آنکه آیا قهوه می‌تواند دوران سلطه چای این نوشیدنی سنتی و معروف ایرانیان را به اتمام برساند؟
یک نوشیدنی که سال‌هاست بافرهنگ و ذائقه ایرانی پیوند عمیقی خورده و هیچ اتفاق و رخدادی نتوانسته است آن ر از سبد مصرف مردم، حذف و حتی کم‌رنگ کند.
از سویی هم‌داستان چای در ایران از زمانی که داستان قهوه به اتمام رسید شروع شد. آیا اکنون فراگیر شدن مجدد مصرف قهوه، می‌تواند نشانه‌ای برای اتمام اقتدار چای باشد؟
