صنعت پالایش نفت و ضرورت توجه به عمق داخلی‌سازی تجهیزات مورد استفاده در آن
بنابراین با فرض اینکه ایران به طور میانگین به تولید روزانه 4 میلیون بشکه نفت خام بپردازد، منابع 177 میلیارد بشکه‌ای ایران تا 121 سال آینده دوام خواهد داشت. این محاسبات با فرض خوشبینانه تولید 4 میلیون بشکه نفت خام در روز انجام شده که طی 12 سال اخیر به دلایلی خصوصا تحریم‌های ظالمانه، کم‌سابقه بوده است؛ همچنین محاسبات با فرض ضریب بازیافت 21 درصدی و بدون در نظر گرفتن این مساله که هنوز بشر برای دستیابی به نفت باقی مانده در مخازن (Unrecovered Reserves) آن‌چنان که باید و شاید دست به کار نشده، بوده است. نفت باقی مانده در مخازن، نفتی است که در میانگین کشورهای دنیا بیش از 65 درصد از کل نفت درجا (Original Oil In Place – OOIP) و در ایران بیش از 79 درصد از آن را شامل می‌شود. بنابراین برآورد 121 سال، یک برآورد حداقلی و با در نظر گرفتن تمام فروض بدبینانه یا Worst case است. از طرفی این ارقام تنها در مورد ذخایر نفت کشف شده ایران است و همه کارشناسان نفتی به این مساله واقفند که ایران جزء کشورهایی است که با توجه به شرایط سخت حاکم بر بازاریابی و فروش، تاکنون تلاش زیادی برای اکتشاف میادین جدید نفتی نکرده است. مرحوم دکتر سعیدی3 که خود زمانی ریاست بخش نظارت بر فعالیت‌های اکتشاف و تولید نفت و گاز کشور و مدتی نیز مسئولیت کفالت مدیر اکتشاف و تولید شرکت ملی نفت ایران را بر عهده داشت، معتقد بود اعماق خاک‌های مرز مشترک ایران و عراق تا تنگه هرمز، مملو از میادین نفتی کوچک و بزرگ است که هنوز اکتشاف درستی بر روی آنها صورت نگرفته است.
بنابراین می‌توان پیش‌بینی کرد که ایران حداقل تا 200 سال آینده از نعمت خدادادی نفت خام برخوردار است و باید برای توسعه زنجیره ارزش در آن و همچنین «سیاست توسعه صنعتی» مبتنی بر آن از طریق ساخت داخل تجهیزات و ماشین‌آلات مورد استفاده در این صنعت، دستیابی به دانش فنی فرآیندها، احداث پارک‌های شیمیایی و پتروپالایشگاه‌ها در سواحل جنوب کشور و... برنامه‌ریزی کرد. این دقیقا خلاف تفکری است که نفت را به زودی رو به زوال می‌داند و معتقد است که دیگر نباید بر روی نفت، صنعت اکتشاف، حفاری و تولید نفت، احداث پالایشگاه، پتروپالایشگاه، پتروشیمی و تجهیزات و دانش فنی فرآیندهای آنها سرمایه‌گذاری کرد.
البته پیمان‌های بین‌المللی نظیر پیمان کیوتو و توافق‌نامه پاریس با سرعت به دنبال محدود کردن صنایع آلاینده با سوخت فسیلی و کاهش انتشار کربن و گازهای گلخانه‌ای هستند، اما تاکنون این محدودیت‌ها نیز نتوانسته مصرف حامل‌های انرژی فسیلی خصوصا نفت و گاز را به‌صورت محسوسی کاهش دهد و تنها نقش فناوری‌های کاهش آلاینده‌ها نظیر توسعه صنعت کاتالیست، اصلاح واکنش‌ها و فرآیندهای احتراق، توسعه فیلترهای جذب آلاینده و اقتصادی شدن اسکرابرها را پررنگ‌تر کرده و باعث ایجاد رقابت در ارتقای فناوری تجهیزات مورد استفاده در موارد فوق شده است. نظیر معاهده IMO2020 که با اعلام محدوده مجاز 0.5 درصد گوگرد در سوخت کشتی‌ها موجب ایجاد تحول بزرگی در صنعت پالایش نفت و توسعه یافتن فناوری‌های شکست یا سولفورزدایی از نفت کوره در بسیاری از کشورهای دنیا شد و نقش تجهیزات، فناوری و دانش فنی روز را در فرآیندهای شکست حرارتی و کاتالیستی نفت کوره نظیر کک‌سازی تاخیری، FCC و RFCC و همچنین فرآیندهای هیدروکراکینگ دوغابی نظیر VCC و H-Oil در تمام دنیا پررنگ‌تر کرد.
از طرفی تجربه‌های خارجی و داخلی نشان داده است که در صورت رعایت اصول حرفه‌ای حاکمیت شرکتی، تقسیم کار صحیح دولت و شرکت‌های خصوصی، حمایت‌های هوشمندانه دولت از توسعه دانش و تمرکز جدی شرکت‌ها بر تحقیق و توسعه (R&D)، شرکت‌های توانمندی در کمتر از دو دهه قابل ظهور خواهند بود که می‌توانند یک صنعت خاص را حداقل در کشور خود متحول کنند. ظهور شرکت اکسنس (Axense) از دامان انستیتو نفت فرانسه (IFP) از این نمونه‌هاست. شرکت اکسنس (Axense) که تاکنون دانش فنی بسیاری از واحدهای پالایشی و پتروشیمی کشور ما را تامین کرده است فعالیت خود را از سال 2001 با خرید شرکت کاتالیستی پروکاتالیست آغاز کرد و سپس با اقداماتی نظیر ادغام شرکت‌ها و مجددا خرید شرکت‌های متخصص در زمینه‌های تولید کوره‌های صنعتی و سایر تجهیزات صنعتی نظیر هرتی پتروکم (Heurtey Petrochem) به یکی از شرکت‌های قدرتمند در زمینه صدور دانش فنی و ارائه لایسنس‌های پالایشگاهی، پتروشیمیایی و سایر واحدهای صنعتی تبدیل شد که اتفاقا بیشترین تمرین‌های تجاری خود را نیز با پالایشگاه‌های ایران انجام داد؛ یا دستیابی کشور چین به دانش فنی FCC و RFCC که تاکنون بالغ بر 50 واحد تجاری از آن را در دنیا اجرا کرده تنها طی 30 سال اخیر و از طریق تاسیس شرکت ساینوپک تکنولوژی در سال 1990 به عنوان یکی از شرکت‌های زیر مجموعه ساینوپک رقم خورده است. این کشور با ایجاد بستر لازم برای انتقال فناوری FCC از شرکت UOP به داخل چین و توسعه فناوری به صورت مشترک با طرفین خارجی و همچنین ایجاد ساختاری با دو بازوی شرکت‌های پژوهشی (پژوهشگاه) و شرکت‌های طراحی مهندسی به این موفقیت دست یافت و اینها همگی نمونه‌های خارجی خوبی از این حرف هستند که توسعه یک فناوری در صورت رعایت اصول رشد و بلوغ فناوری در کمتر از دو دهه قابل انجام است. نمونه‌های موفق زیادی از توسعه دانش فنی یا ساخت تجهیزات صنعتی در داخل ایران نیز وجود دارد که خصوصا در زمان تحریم‌های ظالمانه امریکا، از سال 1390 تا 1402 سرعت بیشتری گرفته و نشان می‌دهد که هنوز فرصت ورود به بازار تجهیزات صنعتی خصوصا تجهیزات صنعت نفت برای شرکت‌های ایرانی باقی است؛ فقط باید سرعت دستیابی به فناوری و ارتقای کیفی محصول تا ورود پایدار به بازار جهانی را به کمک دولت افزایش داد. تقریبا همه فعالین بازار تجهیزات و همچنین متخصصین و تکنسین‌های صنعت نفت اذعان دارند که توان «تولید داخل تجهیزات صنعتی» مورد استفاده در صنعت نفت در سال‌های منتهی به سال 1402 شمسی به هیچ وجه قابل مقایسه با توان مذکور در سال 1390 و ماقبل آن نیست و پیشرفت این حوزه از رشد چشمگیری برخوردار بوده است.
توسعه دانش فنی بومی واحدهای ایزومریزاسیون پالایشگاهی توسط پژوهشگاه صنعت نفت و اجرای آن در پالایشگاه‌های فاز 2 امام خمینی (ره) اراک، بندرعباس و ستاره خلیج فارس و یا دستیابی چندین شرکت ایرانی در توسعه دانش فنی و تولید کاتالیست فرآیندهای پتروشیمیایی و پالایشگاهی نظیر کاتالیست واحدهای FCC، RFCC و ایزومریزاسیون، انتقال فناوری و ساخت 50 توربوکمپرسور TC50 برای خطوط انتقال گاز طبیعی طی سال‌های 1380 تا 1385 توسط شرکت OTC و انتقال فناوری ساخت کمپرسورهای سانتریفیوژ از یک شرکت اوکراینی توسط شرکت مپنا نمونه‌های موفق داخلی در دستیابی به دانش ساخت تجهیزات یا فرآیندهایی است که عمدتا با یک تمرکز مناسب در کمتر از 5 سال اتفاق افتاده و هر یک به نوبه خود ساخت داخل را تقویت کرده‌اند.
هم اکنون ظرفیت اسمی تولید صنعت پتروشیمی کشور به بالغ بر 100 میلیون تن در سال رسیده است و به طور میانگین نزدیک به 3 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در هر سال در این صنعت صورت می‌گیرد که برآورد می‌شود طی 15 سال آینده بالغ بر 45 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در این صنعت انجام گیرد. صنعت پالایش نفت و اصطلاحا صنایع میانی نفت نیز اگرچه طی سال‌های اخیر به دلایل خاصی نظیر قوانین دست‌وپاگیر و مقررات اضافی -که حاشیه سود این صنعت در ایران را همواره دچار نوسان کرده و اصول شرکت‌داری بخش خصوصی را با دخالت دولت‌ها به دلیل نیاز مبرم به بنزین و نفت‌گاز به هم ریخته- از میزان سرمایه‌گذاری پایینی برخوردار بوده است اما اخیرا و پس از اصلاح برخی مقررات، خصوصا پس از تصویب قانون «حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی-مصوب 1398» مورد اقبال سرمایه‌گذاران بخش‌های خصوصی و عمومی غیردولتی قرار گرفته و طبق گزارش وزارت نفت در حدود 40 میلیارد دلار طرح، ذیل این قانون تعریف و مشغول به سرمایه‌گذاری شده‌اند. بنابراین پیش‌بینی می‌شود که حدود 85 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری طی 15 سال آینده در صنایع پالایشی و پتروشیمیایی کشور صورت گیرد. همچنین طبق برآوردها حداقل 40 میلیارد دلار نیز ارزش تجهیزات صنایع بالادستی نفت و گاز است که با تجهیزات صنایع پایین دستی دارای مشابهت و اشتراک هستند که رقم مذکور را طی 15 سال آتی به 125 میلیارد دلار خواهد رساند.
از طرفی سهم مراحل سه گانه طراحی مهندسی، تامین کالا و ساخت (EPC) از هزینه احداث پروژه‌های مذکور به طور میانگین به شرح ذیل است:
طراحی مهندسی 10 تا 15 درصد
تامین کالا 60 تا 65 درصد
ساخت و پیمانکاری 20 تا 30 درصد
بنابراین تامین کالا حداقل 60 درصد از 125 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مذکور در این صنعت معادل 75 میلیارد دلار را به خود اختصاص خواهد داد. بدیهی است که ایران نمی‌تواند سهم 100 درصدی از بازار 75 میلیارد دلاری مذکور طی یک یا دو دهه آینده داشته باشد ولی باید تلاش شود تا این سهم به حالت بیشینه خود نزدیک گردد تا تاثیر قابل توجهی در اشتغال‌زایی، خلق ثروت، ورود به بازار جهانی، قدرت دیپلماسی منطقه‌ای و سایر ثمرات را به نمایش بگذارد.
از همین‌رو و با توجه به اهمیت موضوع فوق برای کشور، پژوهشی طی سال‌های 1399 تا 1401 انجام و در آن تلاش شد تا طرح‌های پالایشگاهی و پتروپالایشگاهی به عنوان نمونه، مورد رصد و مطالعه قرار گیرند، توان تولید داخل تجهیزات آنها توسط سازندگان داخلی بررسی شود و راهکارهای سیاستی برای افزایش سهم ساخت داخل آنها ارائه شود.
در این فرآیند بیش از 300 شرکت داخلی مورد بررسی قرار گرفت و توان تولید داخل تجهیزات اصلی پتروپالایشگاهی در حدود 12 دسته‌بندی اصلی ارزیابی شد تا مورد استفاده اقشار مختلف مسئولین و سیاست‌گذاران، کارفرمایان پروژه‌ها، سازندگان خدوم و توانمند داخلی، بازرگانان، دانشجویان و شرکت‌های دانش بنیان قرار گیرد؛ در سال 1402 تصمیم بر آن شد که نتایج پژوهش مذکور در قالب کتابی با عنوان «تجهیزات پتروپالایشگاهی؛ و راهکارهای افزایش سهم ساخت داخل» منتشر و در دسترس عموم قرار گیرد که در دهه مبارک فجر رونمایی خواه شد. شایان ذکر است که مرقومه فوق نیز در واقع بخشی از مقدمه و یادداشت نویسنده کتاب مذکور است که جهت انتشار در ویژه‌نامه همایش انرژی کیش در اختیار روزنامه دنیای اقتصاد قرار گرفت. روش کار این پژوهش در زمینه شناسایی شرکت‌ها در ابتدا استفاده از فهرست بلند تامین کالا (وندورلیست) وزارت نفت و همچنین فهرست بلند تامین کالای انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران (استصنا) بود؛ ولی از آنجا که این دو فهرست بالغ بر چند هزار شرکت را شامل می‌شد و امکان بررسی همه آنها وجود نداشت و همچنین از آنجا که هدف از این پژوهش بررسی توان تولید داخل در ساخت تجهیزات اصلی پتروپالایشگاهی بود، فهرستی بالغ بر 300 شرکت با نظر نویسندگان و مشاوران محترم، تهیه و نسبت به گزارش‌گیری از خود شرکت‌ها اقدام شد. این کار از طریق ارسالِ نامه و پرسشنامه مکتوب به شرکت‌ها، مذاکره تلفنی، تبادل اطلاعات و اخذ اسناد آخرین دستاوردهای آنها و همچنین در مورد بسیاری از شرکت‌ها که در مرز فناوری روز قرار داشتند، همراه با برگزاری جلسه حضوری و بازدید میدانی از آخرین وضعیت خط تولید، انجام شد. البته باید در نظر داشت که این مطالعه در یک برهه زمانی خاص یعنی در سال‌های 1399 تا 1401 انجام شده و ممکن است بسیاری از شرکت‌ها از آن زمان تا هنگام مطالعه این کتاب توسط خوانندگان، به دستاوردهای جدیدتری دست یافته باشند. به عبارت دیگر اصولا مطالب این کتاب نباید به شکل صلب و در حصار زمان نگاشته می‌شد و بهتر بود که به جای نگارشِ کتاب به تنظیم و راه‌اندازی یک تارنمای پویای اینترنتی اقدام می‌شد که مطالب آن نو به نو قابلیت به روز شدن داشته باشد اما این کار در توان مالی و مسوولیتی نویسندگان نبود و اتفاقا یکی از انگیزه‌های نگارش و تالیف همین بود که شاید این کتاب پیش‌زمینه پیدایش چنین حرکتی در کشور شود. باشد که اطلس تجهیزات پتروپالایشگاهی و سازندگان آنها از این طریق کامل‌تر شود.
پی‌نوشت‌ها:
1- In Place Oil Reserves
2- recoverable oil reserves
3- مرحوم دکتر علی محمد سعیدی، فارغ التحصیل دکترای مهندسی نفت دانشگاه استنفورد و مولف کتاب «مبانی مهندسی مخازن شکاف دار» که مرجع بین المللی تدریس مهندسی مخازن شکافدار در بسیاری از دانشگاه های جهان است.
