بازار سیاه زباله
گردش مالی خرید و فروش مواد بازیافتی در اصفهان به دو هزارمیلیارد تومان رسید
۱۴هزار زباله گرد درپایتخت گردش مالی بیش از دو هزارمیلیارد تومانی در سال را رقم می زنندکه فقط۲۰۰میلیارد آن سهم شهرداریست و ۷۵درصد باقیمانده آن سهم فعالان بازارسیاه است. از اصفهان اما آمار رسمی در دسترس نیست.
اپیزود اول: سلاطین زباله
در ایران زباله خشک، دلالی می شود. دلال‌ها واسطه بین پیمانکاران و کارخانه‌های بازیافت هستند و صنعت بازیافت را با مخاطره مواجه کرده اند. بخشی از صنعت کاغذ و پلاستیک ایران به مقواها و پلاستیک‌هایی وابسته است که از خیابانها جمع می‌شود. با این وجود مرجع بالادستی رسیدگی به مشکلات صنعت بازیافت، وجود ندارد و مواد اولیه چند دست می‌چرخد تا به کارخانه‌های تولیدی برسد. زباله دزدها، کودکان، خیابانگردها،معتادان و کارتن خواب‌ها و مردمی که به واسطه رشد قیمت اقلام بازیافتی وارد این چرخه شده‌اند، حلقه نخست زنجیره باند و سلطان زباله را در شهرها از جمله اصفهان تشکیل می‌دهند. روی دیگر سکه، پیمانکاران جمع آوری بازیافت هستند که آنها نیز به طور معمول نمی‌توانند بدون واسطه، کالای بازیافتی را به کارخانه‌ها تحویل دهند.
هفته‌ای یک روزماشین‌های عظیم‌الجثه جمع‌آوری بازیافت در کوچه‌ها و محله‌ها می‌چرخند و چندین گونی و پلاستیک که لبالب از ظروف پلاستیکی، کاغذباطله و قراضه است را با چند کیسه بی‌کیفیت زباله تعویض میکنند و می‌روند. رفت و آمدشان که تکرار شود، ماهیانه و عیدی هم طلب میکنند.
کانکس‌های بازیافت اما اوضاع بهتری دارند. ۵۰کیلو روزنامه باطله که در بازار آزاد بیش از ۵۰۰هزار تومان قیمت دارد را با یک قوطی پودر لباسشویی و یا ابر شستشو تاخت می‌زنند و این گونه است که سر و کله دلالان و واسطه‌های بازیافت پیدا می‌شود. همان‌ها که در سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی تبلیغ میکنند و با یک تماس در محل حاضر می‌شوند. همان‌ها که اقلام بازیافتی را با پول نقد معاوضه میکنند و به قیمتی گزاف به کارخانه‌های بازیافت و ذوب آهن و شرکت‌های بزرگ جمع آوری آهن قراضه می‌فروشند. آنها سلطان زباله هستند که نرخ تعیین میکنند و بازار را در دست دارند.
در واقع، «نیروی کار ارزان» و «الگوی سنتی بازیافت زباله» در اصفهان به یک هم‌افزایی دو سویه منجر شده و هر کدام شرایط بقا و بازتولید دیگری را فراهم ساخته و به واسطة ضعف نظارت، سود قابل‌توجهی را نصیب پیمانکاران این بخش می‌کند. پیمانکاران نیز برای حفظ سود و منفعت خود به طرق مختلف درصدد حفظ و بازتولید این چرخه معیوب و آسیب‌زا هستند.
از تعداد کارگران میدانی جمع آوری پسماند خشک در اصفهان آمار رسمی وجود ندارد ولی معاون اجتماعی اداره کل بهزیستی استان اصفهان از جمع آوری ۳۱۹ کودک کار در مراکز بهزیستی استان در سال گذشته خبرداده که البته نمی‌توان همه آنها را زباله‌گرد دانست. از دوران شیوع کرونا و با غیرحضوری شدن مدارس، تعداد کودکان و نوجوانان زباله‌گرد در معابر و کوچه‌های شهر افزایش یافت.
اپیزود دوم: چاپ پول
در اصفهان تا سال۹۸ روزانه ۱۰۰۰تن زباله تولید می‌شد ولی با جهش قیمت دلار میزان تولید زباله و پسماند در اصفهان کاهش یافت. در حال حاضر هر شب ۸۰۰ تن زباله از سطح شهر جمع‌آوری می‌شود.
پژوهشی در سال۹۶انجام شد که قیمت هر تن زباله تفکیک نشده و خام را۴۰۰هزار تومان اعلام کرده بود اما در سال ۹۹رحیم محمدی، مدیرعامل وقت سازمان پسماند شهرداری اصفهان، قیمت هر کیلو زباله خام را ۴تا۵هزارتومان اعلام کرد. طبق این نرخ سه سال قبل قیمت هر تن زباله خام در اصفهان حدود۵میلیون تومان بوده است.بدین ترتیب ارزش زباله تولیدی شهر اصفهان ظرف۲۴ ساعت حدود۵میلیارد تومان و ماهانه۱۲۰میلیارد تومان به قیمت سه سال قبل برآورد می‌شود. در صورتیکه این حجم زباله تفکیک و بازیافت شود توان جابجایی نرخ تولیدناخالص داخلی استان را دارد.
پژوهشی در سال۱۳۸۷ درمورد بازیافت شیشه در اصفهان انجام شد. نتایج این تحقیق نشان داد که از حدود۷۴.۵تن شیشه مصرف شده در شهر اصفهان تنها ۳۹.۶ درصد آن از مبدا جمع آوری و بازیافت شد و۶۰.۴درصد آن به صورت مخلوط با زباله‌های تر دور ریخته شد. بازیافت ۳۹.۶درصدی شیشه از زباله‌های شهری اصفهان درآمدی بیش از ۵۶میلیون تومان عاید پیمانکاران طرح تفکیک از مبدا کرد که کاهش بیش از ۵۳میلیاردی هزینه‌های وقت شهرداری اصفهان را در پی داشت. همچنین درآمد ناشی از کاهش مصرف انرژی در این طرح مبلغی معادل ۴۸میلیون تومان برآورد شد.
از سال۹۷و با رشد قیمت دلار، اقلام بازیافت خشک حکم طلا را پیدا کرد. از آن زمان تا کنون قیمت کاغذ و مقوا و ضایعات فلزی چند برابر شده بطوریکه به سختی می‌توان کارتن خالی در سطح شهر پیدا کرد. درسایت دیوار روزنامه باطله را کیلویی۱۸ تا ۳۶هزار تومان و ضایعات فلزی از کیلویی ۱۳۰تا ۶۰۰هزارتومان قیمت‌گذاری شده و در اغلب اوقات برای ضایعات پرطرفدار قیمت را توافقی تعیین کرده‌اند.
میزان تولید و جمع‌آوری پسماند خشک و نوع آن در سطح شهر اصفهان مشخص نیست اما شهرداری اصفهان اعلام کرده است که ۷۵ تن در شبانه روز پسماند خشک جمع‌آوری می‌کند که پسماند خشک تولیدی در شهر اصفهان بسیار بیشتر از این رقم است. شهرداری اصفهان در سال۹۷ اعلام کرد که ۳۹.۷ درصد از وزن پسماندهای خشک جمع‌آوری شده از سطح شهر را کاغذ و مقوا و ۱۵.۷ درصد هم انواع پلاستیک بوده است.
مسوولان ذی‌ربط معتقد هستند که ۳۰درصد زباله تولید قابل بازیافت به صورت پسماند خشک است. بنابراین ۳۰درصد از ۸۰۰تن زباله جمع‌آوری شده در طول یک روز در شهر اصفهان باید به صورت پسماند خشک تفکیک شود که رقمی معادل ۲۴۰تن است اما شهرداری اصفهان روزانه فقط۷۵تن زباله خشک جمع آوری می‌کند و ۱۶۵تن باقیمانده، سهم مافیای زباله در اصفهان است.با احتساب سهم حدود۴۰درصدی کاغذ و مقوا در پسماند خشک شهر، رقم ۶۶تن به قیمت هر کیلو به طور متوسط۲۰هزار تومان، روزانه معادل یک میلیارد و ۳۲۰میلیون تومان به جیب دلالان زباله وارد می‌شود.
با احتساب سهم حدود۱۵درصدی پلاستیک در پسماند خشک شهر، رقمی حدود۲۵تن به قیمت هر کیلو به طور متوسط۱۲هزار تومان ،روزانه معادل ۳۰۰میلیون تومان سود خالص مافیای زباله شهر از جمع آوری این پسماند است. در مجموع دلالان پسماند خشک اصفهان در هر روز حدود یک میلیارد و ۶۲۰میلیون تومان،ماهانه بیش از ۴۸میلیارد تومان و بیش از ۵۸۳میلیارد تومان در سال از جمع‌آوری ضایعات کاغذی وپلاستیک شهر اصفهان
به جیب می‌زنند. بنابراین در مجموع چرخش مالی بازارسیاه زباله خام وخشک در اصفهان سالانه بیش از دو هزار میلیارد تومان و به طور تقریبی معادل هزینه نگهداری و رفت و روب شهر است!
اپیزود سوم: اقتصاد زیرزمینی
مواد خام کارخانه های بازیافت، پسماند است و کارخانه ها برای تهیه این مواد از روی استیصال به واردات روی آورده اند! از طرف دیگر دلال ها پسماندها را با قیمت زیاد صادر می کنند. هزینه جمع آوری پسماند برای دلال ها کیلویی ۷۰۰ تومان است. آنها زباله را با قیمت ناچیزی از مهاجران افغان، کودکان کار و کارگران میخرند و مابهالتفاوت قیمت را سود میبرند.امروز ارزش افزوده بازیافت پسماند در کشوربیش از ۱۰ میلیارد دلار است که تنها نیم میلیارد دلار آن استحصال می‌شود.
طبق اعلام دفتر هماهنگی خدمات شهری سازمان شهرداری ها و دهیاریهای وزارت کشور فقط پنج درصد از حجم کل زباله ها در کشور به صورت بهداشتی دفن می‌شود. خسارت پسماندها از سه منظر تولید گازهای گلخانه ای، فرسایش و آلودگی خاک و هزینه کرد منابع مالی بر اساس آمار سال پایه مطالعاتی (۱۳۹۵) سالانه ۴۵ میلیارد تومان برآورد شده است.
اقتصاد سایه یا موازی، فعالیت زیرزمینی است که ماهیت غیرقانونی ندارد ولی در مراحل مختلف انجام آن به شکل‌های مختلف، اقدامات مغایر با قانون رخ می‌دهد. مانند کم‌اظهاری در تولید، فرار مالیاتی، مالخری، قاچاق، احتکار، استفاده از نیروی کار به صورت غیررسمی، کسب‌وکار بدون مجوز و ....
هر چند که در گذشته، درآمدهای پنهان در زیرزمینها و پستوها شکل می گرفت اما امروز این مشاغل به خیابانها هم کشیده شده است. امروز کسی که زباله جمع می‌کند و از این طریق درآمدی به دست آورده و با آن ارتزاق می‌کند بر روی مرز بین فقر و سقوط اقتصادی قرار گرفته است. اگر این امکان هم سلب شود بدون آنکه جایگزین درآمدی برای او وجود داشته باشد، آن فرد چاره ای ندارد که به اعمال خلاف یا غیر‌شرافتمندانه‌ای بپردازد که تبعات و آسیب‌های اجتماعی دیگری به همراه خواهد داشت.هر روزه به دلیل مهاجرت های گسترده ای که از سکونت گاه های روستایی به سمت سکونت گاه های شهری صورت میگیرد بر تعداد تهیدستان شهری افزوده می‌شود و این یعنی گسترده شدن دایره تهی دستی شهری.اگر توانمندی اداره یک زندگی حداقلی هم از این افراد گرفته شود ممکن است این افراد دست به هر کاری بزنند. به واسطه این چنین اهمیتی است که باید مسوولان مربوطه در این بخش به افراد شاغل در این حوزه توجه لازم را داشته باشند.
شهرها با انبوه تولید زباله مواجهند که جمع آوری، تفکیک و دفن آنها بودجه ای کلان را مصرف می کند. به جای خرید زباله سوزها و قراردادهای کلان با شرکت های جمع آوری زباله می توان ازفعالان بازارسیاه زباله استفاده کرد و به شغل و حضور آنها در شهر مشروعیت بخشید. در این صورت نه تنها مشکل زباله شهرهایی مثل اصفهان و معضل تفکیک از مبدا با کمترین هزینه حل شده که برای افراد دهک های پایین جامعه هم شغل ایجاد می‌شود. به عبارت دیگر می‌توان از دل بازار سیاه زباله، بازاری سفید و مشروع با گردش مالی قابل توجه، متولد کرد.
