چرا رئیسی به نقش‌جهان نیامد؟
سرمایه اجتماعی اصفهان تشنه اعتمادسازی و شفافیت است
در سال ۹۳نتایج پژوهش «تورم و کاهش سرمایه اجتماعی ایران» توسط هدی زبیری و سهند ابراهیمی پورفائز در «فصلنامه برنامه‌ریزی و بودجه» منتشر شد. داده‌های این پژوهش نشان داد تورم بر سرمایه اجتماعی تاثیر منفی و معنی‌داری دارد به‌طوری‌که اثر منفی ناشی از شوک تورمی تا ۲۳ دوره بعد در سرمایه اجتماعی باقی می‌ماند.
ایران و البته اصفهانی که نرخ تورم و بیکاری‌اش همپای کشور بوده و در زمان‌هایی در کورس رقابت از آمار کشور، پیشی گرفته، از دهه۹۰تاکنون با موج‌های تورمی درشتی دست‌به‌گریبان هستند که به‌طور حتم نرخ سرمایه اجتماعی را تحت تاثیر قرارداده است. رئیس جمهور و هیات دولت سیزدهم در سخنانشان بار از اعتماد و سرمایه اجتماعی به‌عنوان مهم‌ترین سرمایه دولت یادکرده و سفرهای استانی را گامی برای کاهش فاصله بین دولت و مردم و افزایش نرخ سرمایه اجتماعی دانسته‌اند. افزایش سرمایه اجتماعی اما از تخریب آن هزینه بیشتری داشته و مستلزم گذشت زمان توأم با اقدامات کاربردی است که فقط به سفرهای استانی ختم نمی‌شود و باید به کیفیت و برنامه‌ریزی آن نیز توجه شود.
قعر جدول سرمایه‌داران
اسفند سال ۹۷ برای نخستین بار در سال‌های اخیر، جدول وضعیت سرمایه اجتماعی در استان‌های کشور منتشر شد. جدولی که نشان می‌داد این شاخص مهم، در سطح کشور افت کرده است. نام استان اصفهان به‌عنوان دومین استان صنعتی و اقتصادی کشور، تقریبا در انتهای جدول سرمایه اجتماعی، درج‌شده بود. اتفاقی که معلول علت‌های بسیاری است و می‌تواند معلول‌های دیگری را هم در حکم پس‌لرزه از خود برجای بگذارد.
معاونت اقتصادی وزارت اقتصاد در مهرماه۹۶ در یک نظرسنجی همگانی، برای تحلیل شاخص سرمایه اجتماعی، فعالان اقتصادی۲۸استان کشور را مورد پرسش قرارداد. سوالاتی همانند مورداحترام قرار گرفتن، سرقت، امنیت، آینده فرزندان، احساس لذت و نشاط، ارایه نظرات به مقامات، اجرای عدالت برای فعالان اقتصادی، ناسزاگویی و... در این پرسش‌نامه ذکرشده بود. نمره کل این نظرسنجی۲۱بود که معدل کشور عدد ۱۰.۸ به دست آمد. سمنان با۷.۳۹،اصفهان با۷.۱ و قزوین با٦.۳۹ کمترین امتیاز را در این نظرسنجی به دست آوردند. اصفهان در شاخص«حساب کردن روی دیگران در شرایط سخت»نمره بالای میانگین کشوری را به دست آورده که نشانه وجود پیوندهای مناسب خانوادگی و دوستانه در این استان است. استان اما در شاخص‌های نشاط و احساس خوشی و نگرانی برای آینده فرزندان، نقطه قرمز کشور بوده و میانگین کمتر از کشور را به دست آورد.
اغلب فعالان اقتصادی نسبت به آینده فرزندان خود نگران هستند. میانگین امتیاز ۹ استان نیز در پاسخ به این سوال صفر بوده است.
مولفه‌های «صدقه دادن و کمک مالی به خانواده دیگران» که تقریبا از یک جنس بوده‌اند، امتیاز مناسبی را در سطح کشور ثبت کردند. هرچند صدقه و کمک مالی به خانواده، سرمایه اجتماعی مناسبی داشته اما «شرکت در سازمان‌های خیریه و مردم‌نهاد» از سرمایه اجتماعی مناسبی برخوردار نبوده و نمره نه‌چندان مطلوب ۰.۷ از ۱.۵را کسب کرده است.
یکی از مولفه‌های مهم سرمایه اجتماعی که تاثیر زیادی در کسب‌وکار و فعالیت اقتصادی دارد، «اطمینان به قول و قرار در محیط تجاری» است. این مولفه یکی از عوامل مثبت برای سرمایه اجتماعی محسوب می‌شود. در این مولفه استان‌های کرمان، مازندران و سیستان و بلوچستان بیشترین امتیاز را کسب کرده‌اند. میانگین کل کشور در این شاخص ۰.۴۹ از یک بوده است که نشان می‌دهد کمتر از ۵۰ درصد امتیاز کل، در این شاخص سرمایه اجتماعی وجود دارد. مولفه دیگر «اجرای یکسان قانون برای فعالان اقتصادی» است که کمترین نمره را در سطح کشور ثبت کرده است. امتیاز ۰.۳۴ برای این مولفه نشان می‌دهد که فعالان اقتصادی چندان به یکسان اجراشدن قانون برای همه باور ندارند. مولفه سومی که وضعیت سرمایه اجتماعی در فضای اقتصادی را نشان می‌دهد، «گرفتن حق در دادوستد»است که نمره پایین۰.۳۹برای کل کشور ثبت‌شده است. به این مولفه استان‌های اصفهان، لرستان و قزوین نمره حدود صفر را داده‌اند که نشان می‌دهد هیچ اعتمادی به فرآیند گرفتن حق در دادوستد در این استان‌ها وجود ندارد.
بدترین وضعیت خوشی و نگرانی، در استان اصفهان گزارش‌شده است. فعالان اقتصادی این استان، در پاسخ به پرسش‌های این شاخص، نمره میانگین صفر را دادند تا نشان دهند که از کمترین احساس خوشی بهره‌مندند و بیشترین احساس نگرانی را نیز تجربه می‌کنند.
اعتماد فردی، روابط اجتماعی، حمایت اجتماعی و همیاری، بیشترین اهمیت را در ایجاد رفاه اجتماعی دارند. مولفه هایی که در پژوهش وزارت اقتصاد در اصفهان رنگ‌باخته‌اند. نگرانی از آینده فرزندان، عدم اطمینان به قول و قرار در محل کار، عدم اجرای عادلانه قانون برای فعالان اقتصادی و گرفتن حق در دادوستد ازجمله پرسش‌هایی است که فعالان اقتصادی اصفهان به آن نمره پایینی داده‌اند.مولفه هایی که رفاه را در جامعه تبیین می‌کنند، توسعه اقتصادی را نیز با خود به همراه می‌آورند و بنابراین می‌توان گفت که اصفهان ازنظر وضعیت رفاه و توسعه اقتصادی در معرض خطر قرار دارد. رفاه و توسعه که کاهش یابد، شاخص سرمایه اقتصادی هم افت می‌کند. سرمایه اجتماعی سود سرمایه‌گذاری در زمینه سرمایه‌های فیزیکی و انسانی را افزایش می‌دهد و بنابراین کاهش آن، اصفهان را از نیروی کار و سرمایه‌گذار خالی می‌کند.
شاخص‌های اقتصادی نشان می‌دهد نه وضعیت اقتصادی امروز بدتر از زمان جنگ است و نه سایه تحریم‌ها نگران‌کننده‌تر از آن زمان. فقط سرمایه اجتماعی فرسوده شده است.
فرار سرمایه با بی‌اعتمادی اجتماعی
سرمایه اجتماعی اصطلاحی است که گاه در معنای وسیع به کار می‌رود و ثروت اجتماعی و یا حتی درآمد اجتماعی از آن برمی‌آید و گاه در فضای محدود، منابع و تجهیزات غیر فردی و غیرخصوصی را شامل می‌شود. می‌توان گفت سرمایه اجتماعی کل حجم سرمایه در یک اقتصاد است. سرمایه اجتماعی از طریق ایجاد ساختارهای اجتماعی لازم زمینه توسعه کشورها را فراهم می‌کند. به عبارت دیگر ترکیب سنتی سرمایه طبیعی و فیزیکی و یا سرمایه تولیدشده و سرمایه انسانی برای پیشرفت، نیازمند توسعه سرمایه اجتماعی است. به‌این‌ترتیب سرمایه اجتماعی همانند چسبی عمل می‌کند که جوامع را به‌صورت منسجم حفظ کرده و در صورت عدم وجود آن امکان رشد اقتصادی و یا رفاه انسانی دست‌نیافتنی خواهد بود . ضمن اینکه سرمایه اجتماعی در حفظ اجتماع و متلاشی نشدن جوامع نیز نقش موثری دارد.
درحالی‌که افزایش قیمت ارز بر کاهش مستمر قدرت خرید مردم تاثیر گذاشته، ارزش‌افزوده صاحبان سرمایه، سیر صعودی داشته که رهاورد این صعود و سقوط، شکاف طبقاتی و عمیق‌تر شدن آن بوده است. همچنین در شرایط فعلی اقتصادی منابع ارزی در بخش تولید صرف نمی‌شود و سرمایه‌داران در بخش کالاهای غیر تولیدی سرمایه‌گذاری می‌کنند که به نفع سوداگران و دلالان اقتصادی است. شکاف طبقاتی میان طبقه حساس و بالانشینان، اثر این چسب را خنثی می‌کند.
وظیفه اقتصادی سرمایه اجتماعی کاهش هزینه‌های معاملات است که با مکانیسم‌های رسمی مانند قراردادها، سلسله‌مراتب‌ها و قوانین مرتبط می‌شود. از سوی دیگر هر چه ثبات سیاسی و اجتماعی بیشتر باشد بنگاه‌های اقتصادی با اطمینان بیشتری منافع خود را به وضعیت آینده جامعه گره می‌زنند. تشویق برای سرمایه‌گذاری بدون حل بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران یا سرمایه‌های اجتماعی، مشکلی را برطرف نمی‌کند. ایران همواره به دنبال دستیابی به توسعه اقتصادی بوده است. در این مسیر تلاش‌های بسیاری انجام‌شده و الگوهای کشورهای توسعه‌یافته به اجرا درآمده اما نتیجه آن از هدف توسعه، متفاوت بوده است.بزرگ‌ترین مشکلی که در این مسیر نادیده انگاشته شده، بی‌توجهی به نماگرهای سرمایه اجتماعی بوده است. بهره‌وری عوامل تولید متاثر از محیطی است که فعالان اقتصادی در مورد آن تصمیم به سرمایه‌گذاری و مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی می‌گیرند. به‌بیان‌دیگر فعالیت اقتصادی با بهره‌وری بالا علاوه بر زیرساخت‌های اقتصادی و مولفه های تولید به زیرساخت‌های مناسب اجتماعی نیز نیاز دارد. تفاوت کشورها ازنظر ساختار صنعتی و توسعه اقتصادی بیش از آنکه به سطح توسعه‌یافتگی آن‌ها مرتبط باشد به میزان سرمایه اجتماعی این کشورها و میزان اعتماد افراد جامعه به یکدیگر، مشارکت آن‌ها در تشکیل گروه‌ها و انجمن‌های شهروندی بستگی دارد.
فقدان راهبرد اجتماعی
به‌غیراز پژوهشی که حدود۵سال قبل وزارت اقتصاد در مورد نرخ سرمایه اجتماعی استان‌ها منتشر کرد، آمار قابل تامل دیگری وجود ندارد. در سال ۹۸اما فریده روشن، رئیس وقت کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر اصفهان از بهبود رتبه سرمایه اجتماعی شهر اصفهان از۳۱به ۲۱ در بین شهرهای ایران خبر داد.
هرچند هنوز ملاک و معیار مشخصی برای اندازهگیری سرمایه اجتماعی ارائه نشده اما می‌توان شاخصهایی همچون میزان جرم و جنابت، میزان قانونشکنی، وضعیت رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی میزان پرخاشگری و درگیریهای خیابانی، نرخ خیانت‌درامانت، میزان چکهای برگشتی، میزان مصرف مواد مخدر، وضعیت طلاق، میزان مهاجرت، میزان دعاوی ، میزان فرار از پرداخت مالیات، میزان خودکشی و... را ملاک قرارداد. برای بررسی سرمایه اجتماعی در سطح کلان باید به نحوه رفتار ارکان دولت و نهادهای برآمده از آن پرداخت که در این زمینه شاخص اعتماد بین شهروندان و حکومت و نهادهای حکومتی یکی از معیارهای مهم است.
بدون شک ثبات و کارآمدی حکومت‌ها در عرصه‌های سیاسی نیز به وجود اعتماد اجتماعی میان مردم و حاکمان و کارگزاران سیاسی و اقتصادی کشور بستگی دارد. دولت باید برای اجرای برنامه‌های مهمی که در پیش دارد، به تقویت سرمایه اجتماعی روی آورد. درواقع سیاست دولت باید در جهت ساخت سرمایه اجتماعی به‌عنوان یک خَیِر عمومی و نه یک خَیِر گروهی سوق داده شود.
در شرایط حساس فعلی، سفرهای استانی نقش تعیین‌کننده‌ای برای بهبود شرایط اجتماعی استان‌ها به‌خصوص استان و شهرستان اصفهان دارد؛ به‌خصوص برای استانی که ازنظر وضعیت سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی قعر جدول را به خود اختصاص داده است.
در زمان‌های خاص، برنامه‌ریزی دیدارهای عمومی و خصوصی و حضور در جمع گروه‌های مختلف به راهبرد خاصی نیاز دارد که در سفر اخیر رئیس جمهور به اصفهان، آب و خشک‌سالی و محرومیت‌زدایی از چهره شهر اصفهان در راس استراتژی‌های برنامه ریزان قرار داشت.
برنامه ریزان اما مهم‌ترین نکته و اهداف سفرهای رئیس جمهور را از یاد برده بودند. هرچند دیدار چهره به چهره با کشاورزان شرق اصفهان و روستای دیگری در اصفهان در بهبود اعتماد مردم به حاکمیت و دولت تاثیر گذار است اما باید از آن‌ها پرسید در شرایطی که همه اقشار جامعه و گروه‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به دیدار رئیس دولت نیاز داشتند چرا دیدار عمومی برای همه اقشار و شهروندان اصفهانی در میدان نقش‌جهان میسر نشد؟
