تولد شکل جدید اشتغال مهندسی
دامنه اشتغال‌زایی فولاد مبارکه در اقتصاد ایران بالا بوده است
اینفوگرافیک: آرشین میرسعیدی
فولاد مهم‌ترین ماده مهندسی و ساخت در جهان است. شاید به خاطر همین است که میزان تولید فولاد هر کشور را به عنوان یکی از معیارهای توسعه‌یافتگی در نظر می‌گیرند. فولاد در جنبه‌های مختلف زندگی ما استفاده می‌شود. فلز پایه طرح‌های عمرانی مثل راه‌آهن و پل و ساختمان‌های مرتفع فولاد است، حتی پروتزهای کوچکی که در بدن ما استفاده می‌شود و چندده میلیون تومان ارزش دارند هم فولادی هستند. انگیزه اصلی تولید اقتصادی فولاد در جهان البته استفاده‌اش در صنایع نظامی بود. فکر فولاد از همان ابتدا در میان مهندسان ولوله ایجاد کرد. اواسط ۱۸۵۰ میلادی در بریتانیا چند نفر از جمله یک مهندس به نام هنری بسمر، در تلاش بودند جایگزینی برای چدن که مهندس‌ها دردسرهای زیادی از استفاده‌اش می‌کشیدند، پیدا کنند. دست آخر بسمر با دمیدن اکسیژن در توده چدن، توانست عنوان ثبت نخستین فولاد صنعتی را به نام خودش بزند. محمدرضا پهلوی هم در دهه ۵۰ به‌شدت پیگیر این شد که در ایران یک کارخانه فولاد تاسیس شود. سال ۵۳ منطقه‌ای را در ۳۰کیلومتری بندرعباس به فولاد اختصاص دادند که بعضی گفته‌اند در کنار کوهی قرار گرفته بود که حاوی اورانیوم بود. به هر حال وقتی انقلاب شد، با جانمایی فولاد در بندرعباس مخالفت شد و دست آخر اصفهانی‌ها بودند که توانستند نقشه چهار در دومتری محل نصب، جانمایی و آینده فولاد را به کانکسی در شهرشان ببرند.
شهر فولاد
امروز این کانکس تبدیل به شهری به وسعت ۳۵ کیلومتر با ۱۵۰ هزار تن اسکلت فلزی شده است. شهری که برای ساخت آن ۱۸ میلیون و ۷۰۰ هزار متر‌مکعب خاک‌برداری شد. در این شهر که در ۷۵کیلومتری اصفهان واقع شده است ۵۰۰ هزار تن تجهیزات و ماشین‌آلات قرار دارد. تصورش را بکنید. ۵۰۰ هزار تن! در کوچه پس‌کوچه‌های این شهر، شمش فولاد در کوره‌ای با ۱۶۰۰ درجه حرارت، به سه هزار متر ورق تبدیل می‌شود که می‌رود تا خوراک مشاغل دیگر را هم فراهم بکند.
فولاد مبارکه امروز ۲۹ ساله است. زادروز نخستین کارخانه فولاد ایران اما فارغ از اینکه تاکنون چه کرده، روزی مهم در اقتصاد و صنعت به حساب می‌آید، پس نگاهی می‌کنیم به آنچه در فضای اقتصاد و اشتغال ایران با تولد فولاد اتفاق افتاد.
تولد در یک روز برفی
۲۳ دی‌ماه سال ۱۳۷۱ مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی رئیس‌جمهور وقت ایران، راهی اصفهان شد تا خط تولید کارخانه تولید فولاد را به صورت رسمی افتتاح کند. تصاویری که از آن روز بر جای مانده، مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی را در حلقه‌ای از مدیران نشان می‌دهد و بخشی از اسکلت فلزی نو و براق پوشیده از برف هم در تصاویر دیده می‌شوند. جنگ تازه تمام شده بود و ایران دوباره می‌خواست خودی نشان بدهد. تولید ۴/ ۲ میلیون تن فولاد در آن روزها برای ایران خیلی مهم بود به اندازه‌ای که یک ستون ثابت در روزنامه اطلاعات برای مدتی در دهه ۷۰ به تشریح اهمیت فولاد مبارکه می‌پرداخت.
سپس از سال‌ها بمباران‌های پیاپی مراکز صنعتی در ایران، راه‌اندازی چنین پروژه عظیمی، برای مهندس‌هایی که سال‌ها بود چشم‌انداز کاری خودشان را مبهم می‌دیدند، بااهمیت بود. امروز ایران بیشتر از ۲۷ میلیون تن فولاد تولید می‌کند و نیمی از این تولید در مجموعه فولاد مبارکه صورت می‌گیرد.
نقش فولاد مبارکه در چهره اشتغال مهندسی
از ابتدای دهه ۶۰ و آغاز به کار فولاد مبارکه در قالب یک «طرح» شمار زیادی از مهندسان و کارگران صنعتی ایران به این طرح جذب شدند. تا آن روز، صنعت نفت و صنایع مرتبط با آن، تقریباً تنها انتخاب مهندسان ایرانی بود. اما عظمت فرآیند تبدیل سنگ‌آهن به فولاد در فولاد مبارکه، خیلی از این مهندسان جوان و کارگران صنعتی را به خود جذب کرد. در واقع می‌توان گفت نفت و فولاد در کنار هم فرآیند اشتغال‌سازی در ایران را تسریع کردند، البته عمدتاً به صورت فرآیند و غیرمستقیم. صنعت نفت ایران کمتر از ۱۰۰ هزار نفر را در خدمت دارد، اما فرآیند و زنجیره گسترده آن، میلیون‌ها اشتغال ایجاد کرده است. در مورد فولاد‌سازی و نقش مجتمعی مانند فولاد مبارکه نیز همین صدق می‌کند. به قول یکی از مدیران قدیمی صنعت ایران «این همه اشتغالات صنعتی ایران مدیون فرآیند فولاد‌سازی است».
این مدیر می‌گوید: «در گذشته‌های دور نساجی، صنعت پیشگام و ممتاز ایران بود. تا سال‌ها بعد هم قالی‌بافی و فرش، بالاترین رقم اشتغال را ایجاد می‌کرد. حالا هم فولاد و نفت.»
در اقتصاد توسعه ایران، نفت و فولاد و دامنه اشتغال‌زایی و ارزش افزوده هردو بسیار مهم و بالاست. در برنامه‌های عمرانی ایران، از برنامه هفت‌ساله اول توسعه (۱۳۲۷) و برنامه هفت‌ساله دوم و سپس برنامه‌های پنج‌ساله جملگی صنعت فولاد از بحث‌های کلیدی است. با تولد فولاد مبارکه، نقش فولاد در اسناد بالادستی و برنامه‌های توسعه پررنگ‌تر شد. در راستای تحولاتی که ساخت مجتمعی چون فولاد مبارکه در فضای اشتغال ایران ایجاد کرد، امروز ۱۵ هزار نفر به صورت مستقیم در مجتمع فولاد مبارکه کار می‌کنند. از آنجا که در صنعت فولاد به ازای هر یک نفر برای ۲۵ نفر فرصت شغلی غیرمستقیم ایجاد می‌شود، آمار کلی اشتغال فولاد مبارکه به صورت مستقیم و غیرمستقیم را باید ۳۵۰ هزار نفر در نظر گرفت. در سال ۱۳۹۹ تعداد ۵۰۰ نفر از طریق موفقیت در آزمون استخدامی، در فولاد مبارکه کار خود را شروع کردند. فولاد مبارکه در سال ۱۳۹۶ رتبه پنجم را از نظر آمار اشتغال‌زایی در میان صد شرکت برتر ایران به خود اختصاص داد.
فولاد و اشتغال اصفهان
ترسیم نقش فولاد مبارکه در فضای اشتغال اصفهان، نیازی به عدد و رقم ندارد. پرواضح است که تولید ۲/ ۷ میلیون تن فولاد، تعداد نفرات قابل توجهی را می‌طلبد. هر روز ۱۵ هزار نفر در فولاد مبارکه در شیفت‌های مختلف کار می‌کنند. ۱۷ درصد گندله ایران، ۲۵ درصد آهن اسفنجی ایران و ۳۸ درصد شمش فولادی ایران از سوی این نیروها تامین می‌شود.
هر سال صدها نفر به استخدام این مجتمع فقط در اصفهان درمی‌آیند. یکی از تاثیرات دیگر مجتمع فولاد مبارکه بر فضای اشتغال اصفهان، مساله سطح دستمزد است. این به طور کلی ویژگی مجتمع‌های صنعتی عظیم است که اگرچه از دید برخی، با تبدیل شدن به آمال و آرزوی جوانان، در محیط اطراف خود نابرابری ایجاد می‌کنند اما انتظارات از سطح دستمزد را نیز بالا می‌برند. به این ترتیب دیگر صنایع و شرکت‌های مستقر در این مناطق، ناگزیر خواهند بود دستمزد و امکانات رفاهی بهتری را برای جذب نیرو فراهم کنند.
فولاد مبارکه فقط به اصفهان خلاصه نشد و فضای مشابهی هر چند در مقیاس کوچک‌تر در شش شهر دیگر نیز ایجاد کرد. مجموع کسانی که در تولید فولاد در مبارکه نقش دارند با احتساب این مجتمع‌ها بیش از ۳۱ هزار نفر می‌شود. حلقه تولید در فولاد مبارکه، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن به حساب می‌آید. تلاش چندده‌هزارنفری کارکنان فولاد مبارکه، در کنار این ویژگی، سهمی چهاردرصدی برای فولاد مبارکه در تولید ناخالص ملی بخش صنعت و سهم ۸/ ۰درصدی در تولید ناخالص داخلی ملی بر اساس آمار سال ۲۰۱۹ بانک جهانی را فراهم کرده است. این اعداد معنادارتر می‌شوند وقتی بدانیم مثلاً کل سهم گروه کشاورزی از تولید ناخالص داخلی ایران چیزی حدود هشت درصد است.
تولید ۱۰.۳۰۰.۰۰۰ تن فولاد خام و ۶.۵۰۰.۰۰۰ تن ورق گرم فولادی، که بیش از نیمی از تولید فولاد ایران است، در مجموعه‌های فولاد مبارکه تولید می‌شوند. بخشی از این محصولات در داخل ایران به مصارف صنایعی مثل خودرو می‌رسد و بخش دیگری از این محصول صادر می‌شود. ظرفیت تولید گروه فولاد مبارکه که در سال ۱۳۷۲ معادل ۴/ ۲ میلیون تن در سال بود، اکنون با احتساب ظرفیت مجتمع‌های فولاد امیرکبیر کاشان، فولاد هرمزگان و فولاد سفیددشت به ۳/ ۱۰ میلیون تن رسیده است. درآمد فولاد مبارکه اصفهان در سال ۹۷ معادل ۲۳ هزار و ۴۱۰ میلیارد تومان بود. در وضعیتی که درآمدهای ارزی ایران با محدودیت‌های ناشی از تحریم، به‌شدت افت کرد، ارزآوری فولاد مبارکه در تقویت ارزش پول ملی به قدری بااهمیت بود که عبدالناصر همتی رئیس‌کل بانک مرکزی از این مجتمع قدردانی به عمل آورد.
فولاد و بازار سرمایه
خیلی از ایرانیان، فولاد را به خاطر سهم این مجتمع در بورس می‌شناسند. اگرچه صنایع دیگری مانند نفت قدمت بیشتری از فولاد در ایران داشته و بر اقتصاد ایران اثر بیشتری گذاشته‌اند اما وجود فولاد در بورس، عنصر و ویژگی «شفافیت» را به فولاد مبارکه به عنوان یک بنگاه اقتصادی داده است که بدنه مردم با آن درگیر هستند.
فولاد مبارکه از نظر ارزش بازار، دومین شرکت بورس تهران به حساب می‌آید. سرمایه ۹/ ۲۰ هزار میلیارد‌تومانی این شرکت، فولاد را به یکی از جریان‌سازهای بورس تهران تبدیل کرده و به زودی قرار است یک افزایش سرمایه در پیش داشته باشد. ویژگی این افزایش سرمایه این است که طبق گفته مدیران فولاد از محل سود توزیع‌نشده‌انباشته‌شده سهامداران انجام خواهد شد. فولاد مبارکه ارزش بازاری به رقم ۲۷۰ هزار میلیارد تومان دارد.
فولاد در کنار چند شرکت دیگر حوزه معدنی، در هشت ماه نخست امسال بازارگردانی به ارزش هشت هزار میلیارد تومان را رقم زدند. از دیگر اقدام‌هایی که فولاد مبارکه در فضای بازار سرمایه انجام داده است، تلاش برای نقش‌آفرینی از طریق افزایش سرمایه در شرکت‌های سرمایه‌پذیر است که به طور نمونه باید به افزایش سرمایه شرکت توسعه معادن و فلزات اشاره کرد.
فولاد و طرح‌های استراتژیک
در دنیا مجتمع‌های صنعتی بزرگ زیادی وجود دارند. تعداد فولادسازهای بزرگ‌تر از فولاد مبارکه نیز در دنیا کم نیست. اما چیزی که این مجموعه را متمایز می‌کند، همراهی با اهداف استراتژیک و کلان کشوری است که در آن واقع شده است. در واقع اگر حداکثری کردن سود، تنها منطقی است که بر بسیاری از واحدهای فولادساز در جهان حاکمیت می‌کند، در خصوص فولاد مبارکه، این مجموعه خود را با نیازهای استراتژیک ایران منطبق کرده است. طرح پایانه صادراتی جاسک یکی از پروژه‌های راهبردی صنعت نفت ایران است که بعد از خروج دونالد ترامپ از برجام، بلاتکلیف باقی مانده بود.
ایران برای اجرای این خط لوله هزارکیلومتری به ورقی نیاز داشت که عرض و نوع آن در ایران تولید نمی‌شد. فولاد مبارکه دست به تولید این ورق زد. بیژن زنگنه وزیر نفت ایران این اقدام فولاد مبارکه را حاکی از «روحیه متناسب با شرایط» خواند و عملکرد مبارکه را در این کار «درخشان» توصیف کرد. طرح پایانه صادراتی جاسک که هزار کیلومتر خط لوله به قطر ۴۲ اینچ صادر می‌شود با هدف تنوع در مبادی صادراتی ایران انجام می‌شود و از استراتژیک‌ترین طرح‌ها برای صنعت و اقتصاد ایران به شمار می‌رود. یکی از طرح‌های دیگر مهمی که در فولاد مبارکه دنبال می‌شود ابرپروژه نورد گرم شماره ۲ است.
فولاد مبارکه هم با هدف بی‌نیاز کردن ایران از واردات ورق در دستور کار قرار دارد. هزار نفر به صورت مستقیم و ۱۰ هزار نفر به صورت غیرمستقیم در این پروژه مشغول خواهند شد. این طرح قرار است از ظرفیت‌های بلااستفاده کارخانه‌های نورد فولادی در کل ایران استفاده کند و در مجموع بر زنجیره فولاد اثر بگذارد.
