شکوفایی در سایه محدودیت
رئیس‌کل گمرک از دلایل ماندگاری کالاهای ایرانی در بازارهای صادراتی بهرغم محدودیت‌ها میگوید
آقای میراشرفی شما به عنوان رئیس‌کل گمرک جمهوری اسلامی ایران زودتر از هر فرد دیگری از آمارهای تجارت خارجی کشور مطلع می‌شوید. آن‌گونه که در ۹ماهه سال جاری هم آمارها منتشر شده، وضعیت صادرات، اندکی نسبت به ماه‌های گذشته که فشار زیادی روی مرزها و صادرکنندگان قرار داشت بهبود یافته است. تحلیل شما از وضعیت صادرات غیرنفتی کشور و تغییر در ترکیب کشورهای هدف نسبت به سال گذشته چیست و چقدر می‌توان امیدوار بود که این روند رو به بهبود ادامه یابد؟
همان‌طور که شما هم اشاره کردید، گمرک جمهوری اسلامی ایران طی روزهای گذشته، آمارهای مرتبط با تجارت خارجی ایران در سال ۹۹ و البته در ۹ ماهه آن را منتشر کرده است. آن‌گونه که اعداد و ارقام می‌گویند، در ۹ ماهه سال جاری، بالغ بر ۱۱۰ میلیون تن کالای ایرانی که به همت تولیدکنندگان و صادرکنندگان کشور، روانه بازارهای هدف شده‌اند توانسته‌اند ارزآوری به ارزش ۵۲ میلیارد دلار را برای کشور به همراه داشته باشند و این میزان کالا ظرف ۹ ماه که تحت فشار ناشی از شیوع ویروس کرونا از یک‌سو و تنگ‌تر شدن حلقه تحریم‌ها از سوی دیگر قرار داشت، بین ایران و کشورهای مختلف جهان مبادله شده است. مروری بر این آمارها نشان‌دهنده آن است که سهم صادرات ۲/ ۸۵ میلیون تن به ارزش ۲۵ میلیارد و یکصد میلیون دلار از آمار ۹ ماهه تجارت خارجی کشور بوده است. در عین حال، مقایسه صادرات غیرنفتی کشورمان با مدت مشابه سال قبل، حکایت از آن دارد که صادرات از لحاظ وزنی و ارزشی، به ترتیب ۱۷ و ۲۰ درصد کاهش را به ثبت رسانده است و این امر البته نشان می‌دهد که این میزان صادرات، بهرغم شرایط ناشی از شیوع بیماری همه‌گیر کووید ۱۹ در دنیا، تحریم‌های ظالمانه آمریکا، تعطیلی‌های یکجانبه و موردی در مرزهای رسمی از سوی کشورهای همجوار یا هدف صادراتی و مواردی از این دست صورت گرفته است که البته بسته شدن مرزها صرفاً به دلیل تلاش کشورها برای کنترل تبعات ناشی از شیوع ویروس کرونا بوده است و به طور قطع، چنین حجم آماری با وصف مشکلات یاد‌شده، خود نشانه تلاش و همت تمامی صادرکنندگان و دست‌اندرکاران حوزه صادرات غیرنفتی کشور است اگرچه نباید سهم تولیدکنندگان کشور را نیز از آن دور داشت؛ چراکه به هر حال سکانداران اصلی ورود ایران به کشورهای دیگر دنیا برای فروش کالاها، تولیدکنندگان هستند که با تولیدات کیفی و رقابتی خود، زمینه را برای حضور اقلام صادراتی ایران مهیا می‌سازند.
همان‌طور که شما هم اشاره کردید، صادرات ایران در سال ۹۹ تحت سخت‌ترین تحریم‌ها به بازارهای هدف صادراتی راه یافته است و روند هم اندکی نسبت به دو ماه ابتدایی سال که در بسیاری از کشورها با بسته شدن مرزها، شاهد توقف صادرات ایران بودیم، بهبود یافته است. چه پیش‌بینی و چشم‌اندازی را برای ماه‌های پیش‌رو دارید؟
جریان صادرات کالاهای ایرانی به بازارهای هدف صادراتی نسبت به ماه‌های گذشته بهبود یافته و بهتر شده است؛ ضمن اینکه پیش‌بینی می‌شود در ماه‌های باقی‌مانده از سال ۹۹ نیز با عنایت به تدابیر فوری دولت و وزارتخانه‌های دست‌اندرکار، بتوان مواد اولیه تولید را که پایه تولید کالاهای صادراتی هم هستند، ترخیص کرد و در جهت تسریع هرچه بیشتر در ترخیص کالاها، گام‌های مستمری برداشت. در عین حال، برخی از کشورهای دنیا نسبت به خرید کالاهای صادراتی ایران اقدام کرده و امیدواریم آن را سرعت بخشند؛ به نحوی که مروری بر کشورهای اول هدف صادراتی ایران در ۹ ماهه ۱۳۹۹ نشانگر آن است که مقاصد کالاهای صادراتی ایران در این مدت، کشور چین با ۲۰ میلیون و ۶۰۰ هزار تن کالا به ارزش شش میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار، عراق با ۲۰ میلیون و ۸۰۰ هزار تن به ارزش پنج میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار، امارات متحده عربی با ۱۱ میلیون و ۴۰۰ هزار تن به ارزش سه میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار، ترکیه با پنج میلیون و ۴۰۰ هزار تن به ارزش یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار و افغانستان با پنج میلیون و ۲۰۰ هزار تن کالا به ارزش یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، فهرست پنج کشور اول خریدار کالاهای صادراتی ایران را تشکیل دادند.
شما اشاره‌ای به بسته بودن برخی از مرزهای مشترک ایران با کشورهای هدف صادراتی داشتید که در مقاطعی، مرزهای خود را به روی کالاهای ایرانی و صادرکنندگان بستند. وضعیت مرزها با توجه به ابهام در حوزه اثرگذاری واکسن کرونا و تداوم احتمالی همه‌گیری این ویروس چطور است و چقدر می‌توان به باز ماندن مرزها امیدوار بود؟ به هر حال روان بودن مسیر تجارت و عدم انسداد مرزها خود عامل کلیدی برای رونق صادرات ایران به شمار می‌رود.
به هر حال بدیهی است که پس از شیوع ویروس کرونا و مشخص شدن ابعاد و تبعات سرایت و همه‌گیری آن کشورها در راستای حفاظت از شهروندان خود، اقدام به اعمال محدودیت‌هایی در مرزها و پذیرش کامیون‌های صادراتی سایر کشورهای دنیا از جمله ایران کنند و بر این اساس، همان‌گونه که مشاهده شد، کشورها محدودیت‌هایی را اعم از محدودیت‌های ابلاغی سازمان بهداشت جهانی، تصمیمات منطقه‌ای بین کشورها یا بر اساس توافقات دوجانبه بین دو کشور، اعمال کردند و در نهایت اعلام محدودیت‌ها و ضوابط ابلاغی ستاد ملی مبارزه با ویروس کرونا در ایران نیز سبب شد تا ما هم در پذیرش برخی محموله‌های تجاری برخی اقدامات را صورت دهیم و همین امر در یک کلام ما را مجبور کرد تا به ناچار، برخی محدودیت‌ها در ترددهای محموله‌های صادراتی خود از سوی سایر کشورها را بپذیریم. از سوی دیگر، همگام با ایجاد این محدودیت‌ها، با توجه به لزوم تداوم مبادلات تجاری بین ایران و کشورهای منطقه به خصوص در مرزهای زمینی کشور، در اسرع وقت اقدامات متعددی از سوی گمرک ایران صورت گرفت که از جمله آنها، هماهنگی با سازمان‌های ذی‌ربط به منظور استقرار نیروها و تجهیزات لازم برای ضدعفونی کردن و شست و شوی کامیون‌های متردد در مرزها به طور هماهنگ با کشور طرف مقابل بود، ضمن اینکه به موازات، دایر کردن کشیک کاری پرسنل و افزایش ساعات کاری گمرکات بهرغم محدودیت فعالیت ادارات، کاری بود که در شهرهای مرزی به منظور کاهش توقف محموله‌های صدوری صورت گرفت. از سوی دیگر، برگزاری جلسات مرتب با مقامات هم‌طراز طرف مقابل جهت برطرف کردن موانع و مشکلات مرزی و تلاش برای به حداقل رساندن تعطیلی‌های مرزی، راه‌اندازی جلسات به صورت وبینار و ویدئوکنفرانس به منظور کاهش مراجعات فیزیکی، در نظر گرفتن تسهیلات ویژه برای ایجاد فضای قرنطینه‌شده مسافران ورودی و خروجی و مواردی از این دست اقداماتی بود که انجام گرفت و خوشبختانه در ماه‌های اخیر، شرایطی را به وجود آورد که تعداد گمرکات مرزی دارای محدودیت تردد، به حداقل برسند.
شما به درستی به این تمهیدات اشاره کردید. اما جدای از این موارد که به نوعی رعایت تضمینی پروتکل‌های مرتبط با جلوگیری از گسترش ویروس کرونا بود؛ آیا مجموعه عوامل دیگری را هم می‌توان در نظر داشت که بر اساس آن، به این سوال پاسخ دهد که چه عواملی باعث پذیرش کالاهای صادراتی کشور در بازارهای هدف صادراتی ایران با وجود شیوع ویروس کرونا شده است؟
به هر حال باید توجه داشت نظر به اینکه برخی تولیدات داخلی ایران ازحیث کیفیت، قیمت و مقدار دارای مزیت رقابتی در تولید به قصد صادرات بوده، این روند ادامه یافته است که از جمله کالاهای مرتبط آن می‌توان به محصولات پتروشیمی، محصولات فولادی، سنگ‌آهن، سیمان، مواد غذایی و لبنیات اشاره کرد. همچنین تولیدات استراتژیک صادرات‌محور همانند پسته، فرش دستباف، زعفران، انار و صنایع دستی نیز اقلامی است که به جهت کیفیت، شرایطی را در بازارهای هدف صادراتی تجربه می‌کنند که خواهان زیادی دارند؛ لذا بهرغم تمامی محدودیت‌های ایجاد‌شده در دوران شیوع ویروس کرونا، به دلیل رقابت‌پذیری بالای این محصولات، همواره کشش و تقاضای خریداران وجود داشته که این امر سبب حفظ روند صادرات آنها با وجود همه مشکلات شده است. البته تبعات ناشی از اعمال مقررات متعدد، ایجاد ممنوعیت، وضع عوارض صادراتی یا محدودیت‌ها در صادرات، از جمله عوامل اثرگذار در کاهش صادرات و نیز تمایل خریداران به تغییر منابع تامین از ایران به سمت سایر کشورها می‌شود که در درازمدت، اثرات کاهشی در میزان صادرات خواهد داشت.
همان‌طور که می‌دانید صادرکنندگان امسال در شرایط سخت و ویژه‌ای اقدام به انجام فعل صادرات کردند و در شرایط جنگ اقتصادی، بار اصلی تامین نیاز ارزی کشور را به دوش کشیدند. به هر حال حضور محموله‌ها در گمرکات هم بخشی از پروسه صادرات آنها به شمار می‌رود. تمهیدات ویژه گمرک برای حمایت از صادرکنندگان در شرایط جنگ اقتصادی و تهدید کرونا چیست؟
گمرک در تمام این مدت تلاش کرده تا بتواند زمینه را برای تسهیل در صادرات فراهم کند. همان‌طور که شما هم اشاره کردید، به هر حال صادرکنندگان بار سنگینی از تامین نیازهای ارزی کشور را به دوش کشیدند و گمرک نیز تلاش کرد برای آنها تسهیلاتی را فراهم کند تا این پروسه را به ثمر برسانند. برگزاری جلسات متعدد مرزی با مقامات گمرکی طرف مقابل، برقراری کشیک کاری در ایام تعطیل، فعالیت در ایام محدودیت تردد از محل مصوبات ستاد ملی مبارزه با کرونا، استفاده کامل از بستر الکترونیکی سامانه جامع برای خدمت‌رسانی به ذی‌نفعان به ویژه در رویه صادرات، برگزاری جلسات ویدئوکنفرانس و وبینار، پایش مستمر فعالیت‌های مرزی و ارتباطات مداوم با مدیران گمرکات مرزی به منظور حل و فصل مشکلات تجاری گوشه‌ای از تلاش‌های گمرک برای کمک به صادرکنندگان است.
در شرایط کنونی، گمرکات کشور تا چه اندازه مهیای رونق صادرات هستند و زیرساخت‌ها تا چه اندازه مهیا شده است؟
با توجه به فراهم بودن استفاده کامل از بستر الکترونیکی سامانه جامع گمرکی و اختصاص مسیرهای صادراتی در گمرکات، افزایش ساعات کار، برقراری کشیک در ایام تعطیل و اعلام آمادگی برای پاسخگویی دفاتر ستادی ذی‌ربط به موارد مطروحه از سوی گمرکات اجرایی، به نظر می‌رسد در صورت عدم بروز اختلال در فرآیند صادرات به دلایل برون‌سازمانی همانند اقدامات محدودکننده گمرک طرف مقابل، اعمال مقررات ناگهانی از حیث ممنوعیت یا وضع عوارض و محدودیت از سوی وزارت صمت یا جهاد کشاورزی و نیز سایر نکات بایسته به خصوص زیرساخت‌های جاری، جوابگوی روند صادرات خواهد بود؛ ضمن اینکه ظرفیت‌سازی مستمر در گمرکات اجرایی نیز همواره مورد توجه دفاتر ستادی گمرک جمهوری اسلامی ایران است.
و سوال پایانی اینکه توافقات گمرکی تا چه اندازه منجر به پیشبرد اهداف صادراتی در شرایط تحریم و کرونا شد؟
از منظر شرایط ناشی از تحریم، طبیعتاً کشورهایی که دنباله‌رو محض سیاست‌های ایالات متحده آمریکا هستند یا به عبارت دیگر، شریک و هم‌پیمان این کشور به شمار می‌روند، به هیچ توافقی با جمهوری اسلامی ایران و به‌تبع آن، گمرک ایران تن نمی‌دهند، اما کشورهایی که سیاست‌های میانه‌رو داشته یا روابط سیاسی خوبی با جمهوری اسلامی ایران برقرار می‌کنند یا حتی در یک پله بالاتر، شریک استراتژیک ما هستند، همکاری خوبی را در شرایط تحریم با ایران داشتند و به توافقات گمرکی خود پایبند بودند؛ به نحوی که این توافقات که بعضاً در سطح کاملاً محرمانه صورت می‌گیرد، منجر به تداوم صادرات ایران شده و تجارت خارجی ما را حتی در شرایط تحریم دچار خدشه نکرده است. اما از منظر شرایط ناشی از شیوع ویروس کرونا، که در نوع خود در قرون معاصر کم‌نظیر بوده است، تعدادی از کشورهای همسایه که مرز مشترک زمینی با ایران دارند، نسبت به انسداد مرزهای خود با جمهوری اسلامی ایران اقدام کردند و بر این اساس گمرک جمهوری اسلامی ایران نیز بلافاصله پس از این اقدامات، رایزنی‌های گسترده‌ای را با روسای کل گمرکات همسایه به صورت ویدئوکنفرانسی یا ارسال نامه آغاز کرد و مکاتباتی به صورت مستقیم یا از طریق وزارت امور خارجه با گمرکات کشورهای همسایه صورت گرفت، ضمن اینکه نمونه پروتکل‌های بهداشتی از سوی کشورهای همسایه اخذ شد و با اخذ نمونه پروتکل بهداشتی مسافر و بار از وزارت بهداشت و درمان و ارسال آن به گمرکات کشورهای عضو اقدام شد.
در عین حال، در خصوص جلوگیری از توقف صادرات محصولات شرکت‌های بزرگ تولیدی و صادراتی به صورت موردی مذاکرات مستقیم با کشورهای همسایه از طریق ویدئوکنفرانس یا ارسال مکاتبات انجام شد که خوشبختانه نتایج خوبی در‌بر داشت. به هر حال با توجه به اینکه در یک سال گذشته، در کشورمان شاهد شرایط ناشی از تحریم‌های ظالمانه و شیوع ویروس کرونا به صورت همزمان بوده‌ایم، دشمنان ما تصور می‌کردند که صادرات کشور به شدت کاهش یابد یا کاملاً متوقف شود که این امر منجر به فروپاشی اقتصادی کشور شود، اما مروری بر آمار تجارت خارجی در هشت‌ماه ابتدای امسال و مقایسه آن با هشت ماهه مشابه سال گذشته، خلاف این تصور را ثابت می‌کند و بدون شک، بخش عمده‌ای از این توفیق ناشی از دیپلماسی اقتصادی و حاصل توافقات گمرکی بوده است.
