تصویر آبی جهان در ۲۰۴۰

نیما صبوری عرضه آب پاک و قابل اطمینان برای حیات بشر، صنایع، کشاورزی و تولید انرژی حیاتی است. هر جامعه و اکوسیستمی در جهان به منظور زندگی روزمره و بهداشت به آب وابسته است. آب‌های آشامیدنی جهان رو به اتمام است. در حال‌حاضر بیش از یک میلیارد انسان در مناطقی که با بحران آبی روبه‌رو هستند، زندگی می‌کنند. بر اساس مطالعات صورت گرفته این رقم تا سال ۲۰۲۵ به ۵/ ۳ میلیارد نفر خواهد رسید. از طرفی از آنجایی که جمعیت جهان با نرخی نگران‌کننده در حال افزایش است، فشار بر منابع آبی شدت خواهد یافت. در حال‌حاضر در برخی از کشورها آب تقریبا کالای لوکسی محسوب می‌شود. بر اساس مطالعات صورت‌گرفته در سال‌های آتی این روند در بسیاری از کشورها مشاهده خواهد شد، امری که موجب مهاجرت مردم به شهرهایی که منابع آبی قابل دسترسی بیشتر و مطمئن‌تری دارند، می‌شود. در این رابطه یک سوال مهم مطرح می‌شود: وضعیت آبی جهان در سال‌های آتی چگونه خواهد بود؟

در اواخر سال ۲۰۱۷، «سازمان جهانی منابع (WRI)» جدیدترین به‌روزرسانی خود از وضعیت آبی کشورهای جهان را منتشر کرد. بر اساس پیش‌بینی‌های سال ۲۰۱۵ این مرکز، در سال ۲۰۴۰ حدود ۳۳ کشور جهان با بحران بسیار شدید آب مواجه خواهند بود. در جدیدترین بررسی‌های صورت گرفته اما احتمال تشدید بحران آبی برخی کشورها افزایش و برای برخی دیگر کاهش یافته است. در این رابطه احتمال بحران آبی شدید برای برخی مناطق ایران تا ۳ برابر افزایش یافته است. بحران شدید آبی به وضعیتی اطلاق می‌شود که سالانه ۸۰ درصد از آب در دسترس مصرف‌کنندگان خانگی، کشاورزی و صنعتی یک کشور بهره‌برداری و کشور با تهدید کمبود آب شدید مواجه شود. پاول ریگ، یکی از کارشناسان این سازمان در گفت‌وگو با نشریه «هافینگتن پست» می‌گوید: «بحران‌های آبی عواقب جدی برای کشورهای جهان به همراه دارند. خشکسالی‌، سیل‌ و رقابت بر منابع آب محدود می‌تواند اقتصاد کشورها و تولید انرژی را تهدید و زندگی انسان‌های را به خطر بیندازد. اگر کشورها و تصمیم‌گیران جهانی متوجه شوند در کدام نواحی بحران‌ آبی شدیدتر است، می‌توانند توجه خود را بر این مناطق متمرکز کنند.

همانطور که اشاره شد، «سازمان جهانی منابع» وضعیت آبی ۱۶۷ کشور تا سال ۲۰۴۰ را بررسی و بر اساس نمره‌ بین ۵ (بحرانی‌ترین وضعیت) تا صفر (کمترین بحران آبی) آنها را رتبه‌بندی کرده است. بر این اساس ۳۳ کشوری که بحرانی‌ترین وضعیت آب را در سال ۲۰۴۰ خواهند داشت به ترتیب عبارتند از: بحرین با نمره ۵، کویت (نمره ۵)، قطر (۵)، سن‌مارینو (۵)، سنگاپور (۵)، امارات (۵)، فلسطین (۵)، فلسطین اشغالی (۵)، عربستان (۹۹/ ۴)، عمان (۹۷/ ۴)، لبنان (۹۷/ ۴)، قرقیزستان (۹۳/ ۴)، ایران (۹۱/ ۴)، اردن (۸۶/ ۴)، لیبی (۷۷/ ۴)، یمن (۷۴/ ۴)، جمهوری‌آذربایجان (۶۹/ ۴)، مراکش (۶۸/ ۴)، قزاقستان (۶۶/ ۴)، عراق (۶۶/ ۴)، ارمنستان (۶۰/ ۴)، پاکستان (۴۸/ ۴)، شیلی (۴۵/ ۴)، سوریه (۴۴/ ۴)، ترکمنستان (۳۰/ ۴)، ترکیه (۲۷/ ۴)، یونان (۲۳/ ۴)، ازبکستان (۱۹/ ۴)، الجزایر (۱۷/ ۴)، افغانستان (۱۲/ ۴)، اسپانیا (۰۷/ ۴) و تونس (۰۶/ ۴). به گزارش این نهاد، گرچه اقتصادهای بزرگ جهان بحران آبی که کشورهای خاورمیانه در ۲۰۴۰ با آن مواجه خواهند شد را تجربه نخواهند کرد اما ابرقدرت‌هایی نظیر آمریکا، چین و هند ریسک‌های مختص به خود را خواهند داشت. در این رابطه پیش‌بینی شده است بحران آبی در این سه کشور روند باثباتی تا سال ۲۰۴۰ طی کند.

عامل این تغییرات چیست؟

در هر یک از کشورهایی که با بحران شدید آبی مواجهند، عوامل مختلفی دخیل هستند. به‌عنوان مثال پیش‌بینی شده است بحران آبی کشور شیلی از وضعیت متوسط در سال ۲۰۱۰ به بحران آبی شدید در ۲۰۴۰ تغییر وضعیت دهد. این کشور در فهرست کشورهایی قرار دارد که تحت‌تاثیر افزایش دمای هوا و تغییر الگوی بارش با کاهش عرضه آب مواجه خواهد شد. این عوامل هرچه که هستند، محیطی را ایجاد خواهند کرد که در آن شرکت‌ها، مزارع و ساکنان مناطق به‌شدت به منابع محدود آب وابسته خواهند بود و در مقابل تغییر جزئی منابع آب آسیب‌پذیر می‌شوند. چنین شرایطی امنیت آب و رشد اقتصادی کشورها را تهدید خواهد کرد. در این راستا دولت‌های ملی و محلی باید برنامه‌های آب‌وهوایی قدرتمندی ارائه و از توافق آب‌وهوایی پاریس حمایت کنند.

بحران آب؛ عامل آشوب و مهاجرت

در طول تاریخ از امپراتوری مایاها گرفته تا سوریه امروزی، بحران‌های آبی موجب ناآرامی‌های اجتماعی گسترده شده است. تلاش‌های جهانی نیز به منظور فائق آمدن بر این بحران‌ها تاکنون ناموفق بوده است. کارشناسان برای دهه‌ها درخصوص درگیری‌های اجتماعی در مناطقی که با کمبود منابع آبی مواجه هستند، هشدار داده‌اند. در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۱ زمانی که تحت‌تاثیر خشکسالی و سیلاب، محصولات زراعی نابود شدند و قیمت مواد غذایی جهشی چشمگیر یافت، اثرات این بحران‌های آبی به وضوح مشخص شد. به عقیده کارشناسان، برای جمعیتی که بیش از ۴۰ درصد از درآمد خود را صرف مواد غذایی می‌کنند، دوبرابر شدن قیمت حبوبات فاجعه‌ای بزرگ است. در این وضعیت مردم به منظور جلب حمایت دولت و ابراز نارضایتی خود به خیابان‌ها می‌آیند.

تا سال ۲۰۱۳ برای تمامی کارشناسان حوزه آبی مشخص بود که برخی نکات نادیده گرفته شده‌اند. خشکسالی بی‌سابقه در سوریه بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۱ در کنار استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی اثرات ویرانگری بر کشاورزان محلی این کشور داشت. در آن زمان کشاورزهای سوری مجبور شدند به‌خاطر کمبود آب مزارع خود را رها کنند. تا سال ۲۰۱۵ با مهاجرت آوارگان سوری به کشورهای اردن، لبنان، ترکیه و کشورهای اروپایی اثرات این جنگ داخلی بی‌رحمانه به سایر کشورها و قاره‌ها نیز سرایت کرد. فرآیند مشابهی نیز در کشورهای جنوب صحرای آفریقا مشاهده شد. در این منطقه بسیاری از مردم از روستاها به شهرهای بزرگ، شمال آفریقا و حتی اروپا مهاجرت کردند.

به گزارش «سازمان جهانی منابع»، کارشناسان جهانی حوزه آب نشانه‌های زیادی را در بحبوحه بهار عربی و پس از آن جنگ داخلی سوریه نادیده گرفتند. «نشانه‌های» نادیده‌ گرفته شده اما امروزه واضح‌ و برجسته‌تر شده‌اند: جهان ما در مقابل محدودیت‌های منابع آب شیرین توانایی مقابله ندارد. به‌خاطر وجود حجم بالای زباله و مواد آلاینده و همچنین مدیریت نادرست منابع آبی، فرصت‌هایی که برای استفاده بهینه از منابع آبی وجود دارد از دست می‌رود.