سه ابرچالش صادرات خدمات فنی و مهندسی در صنعت برق بررسی شد
رویکرد متضاد توسعه صادراتی
عكس: دنیای اقتصاد
تحلیلگران اقتصادی بر این باورند که بزرگترین مانع بر سر راه تحقق صادرات ۲۵میلیارد دلاری خدمات فنی و مهندسی، از سه منبع «نبود نگاه صادرات محور»، «عدم دیپلماسی فعال اقتصادی» و «مسائل بانکی و صدور ضمانت‌نامه‌ها» تغذیه می‌شود. «دنیای اقتصاد» در میزگردی با علی بخشی، رئیس سندیکای صنعت برق و پیام باقری، نایب رئیس هیات مدیره سندیکای صنعت برق ایران به آسیب‌شناسی و بررسی چالش‌های حال حاضر صنعت برق کشور پرداخته تا دلیل از دست رفتن بازارهای هدف صادراتی و عدم تحقق چشم‌انداز صادرات در این بخش را ریشه‌یابی کند. این دو فعال اقتصادی معتقدند اصل ماجرای عقبگردهای صادراتی به ذهنیت و ساختار اشتباهی بازمی‌گردد که در بدنه دولت نسبت به رویکرد صادرات وجود دارد؛ رویکردی که صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا را در بازارهای بین‌المللی نادیده گرفته است. پیچ و خم‌های مسائل بانکی و اخذ ضمانت‌نامه‌های بانکی برای تولیدکنندگان نیز یکی دیگر از چالش‌های مهمی است که در از دست رفتن بازارهای هدف صادراتی نقش قابل توجهی ایفا کرده است. فعال کردن خطوط اعتباری و بازگشایی مسیر کشورهای همسایه برای صادرکنندگان از مهم‌ترین راهکارهایی است که برای برون رفت از مشکلات حال حاضر صادرات خدمات فنی و مهندسی به آنها اشاره شد. در ادامه مشروح این میزگرد را می‌خوانید.
صنعت برق رتبه نخست را در زمینه صادرات خدمات فنی و مهندسی (۲/ ۵میلیارد دلار در سال ۹۵) به خود اختصاص داده است. به‌گفته متولیان وزارت نیرو این قابلیت در بین تولیدکنندگان تجهیزات صنعت برق وجود دارد که بتوانند بیش از ۲۵ میلیارد دلار صادرات خدمات فنی و مهندسی و کالاهای برقی داشته باشند. به نظر شما چرا طی سال‌های گذشته به ظرفیت پیش‌بینی شده دست نیافته‌ایم؟
بخشی: در برنامه‌های که از سوی معاونت پژوهشی سندیکای صنعت برق تهیه شده، ۲ مرحله برای صادرات خدمات فنی و مهندسی پیش‌بینی شده است. در مرحله نخست دستیابی به صادرات ۱۰ میلیارد دلاری و در مرحله دوم قابلیت افزایش صادرات تا ۲۵ میلیارد دلار در نظر گرفته شد. اما طبیعتا در کنار اینکه توانایی کافی برای دست یافتن به این هدف در صنعت برق کشور وجود دارد، موانع جدی نیز به چشم می‌خورند که مانع از دستیابی به این چشم‌انداز شده‌‌اند. شاید بتوان بزرگترین مانع بر سر راه دستیابی به صادرات ۲۵ میلیارد دلاری را نبود نگاه صادرات محور در کشور دانست. از سوی دیگر باید این موضوع را در نظر داشت، دیپلماسی کشور، دیپلماسی اقتصادی و صادرات محوری نیست و سفارتخانه‌های ایرانی در کشورهای هدف هم نگاه اقتصاد صادراتی ندارند و در نتیجه می‌توان گفت هیچگونه حمایت دیپلماتیکی از فرآیند صادرات صورت نمی‌گیرد. اما نکته دیگری که در روند صادرات خدمات فنی و مهندسی حائز اهمیت است، موضوعات بانکی و ضمانت‌نامه‌هاست. دست‌اندازهای بانکی، امکان حضور شرکت‌های ایرانی در بازارهای منطقه‌ای را با محدودیت مواجه می‌کند. شرکت‌های خصوصی برق برای اخذ ضمانت‌نامه و حضور در مناقصات مشکلات جدی دارند. آنان حتی اگر موفق شوند به‌نحوی ضمانت‌نامه دریافت کنند، در گام بعدی به‌دلیل دیپلماسی ضعیف راه به‌جای نمی‌برند. شرکت‌های ایرانی در سال‌های گذشته پروژه‌های مختلفی را در کشور عراق برنده شدند، اما ضعف دیپلماسی اقتصادی باعث شد، شرکت‌های خارجی دیگر در قالب ساختار دولتی لابی کرده و این پروژه‌ها را از آن خود کنند. این در حالی است که برای از میان برداشتن این موانع، ساختارهایی را به تصمیم‌سازان و متولیان صنعت برق کشور پیشنهاد داده‌ایم که البته بخشی از آن به نگرش کلی آنان بازمی‌گردد تا از نگاه واردات محور به سمت نگاه صادرات محور تغییر مسیر دهند. زاویه دیگر ساختارهای پیشنهاد شده، حل مشکلات بانکی و ضمانت‌نامه‌ها را مدنظر قرار داده است. اما موضوع دیگری که می‌تواند به توسعه صادرات خدمات فنی و مهندسی کمک کند این است که دولت به‌خصوص وزارت نیرو از تصدی‌گری و انحصارطلبی در بسیاری از بخش‌ها دست بکشند و بخش‌خصوصی را وارد میدان کنند. اگر بتوان بخش‌خصوصی را به تبادلات انرژی با کشورهای منطقه وارد کرد، این موضوع افزایش صادرات خدمات فنی و مهندسی و تجهیزات را به دنبال خواهد داشت.
باقری: در حوزه صادرات نیاز به یک تغییر رویکرد وجود دارد؛ به این معنا که پارادایم صادرات در کلان باید با تغییراتی مواجه شود. صنعت برق یکی از صنایع مستعد در حوزه صادرات محسوب می‌شود و به گواه آمار در حوزه خدمات فنی و مهندسی، صادرات چهار میلیارد دلاری هم ثبت شده است. این در حالی است که تازه‌ترین آمار صادرات خدمات فنی و مهندسی نشان می‌دهد که تا ۱۱ ماه سال ۹۶، حداکثر صادراتی که در این بخش انجام شده، ۴۰۰ میلیون دلار بوده است. همچنین این آمار نشان می‌دهد که افت فاحش صادراتی در این بخش رخ داده که پای عوامل و دلایل مختلفی را به میان می‌کشد. محصولات خدمات فنی و مهندسی و صنایع های‌تک که با تکنولوژی بالا تولید می‌شوند، تنها به صرف اینکه صنایعی مستعد برای صادرات به‌شمار می‌روند برای توسعه بخش صادرات کفایت نمی‌کنند. اگر سیستم بانکی، نظام گمرکی، حمایت‌های دولت، قوانین موجود و از همه مهم‌تر مناسبت‌های سیاسی که پارامتر تاثیرگذاری در سرعت‌بخشی به توسعه صادرات محسوب می‌شود به خوبی عمل نکنند، طبیعتا آثار این کاستی‌ها در آمار صادراتی کشور منعکس می‌شود. بنابراین چرخه صادرات دارای اهمیت بالایی است. این درحالی است که باتوجه به پتانسیل‌ها و توانمندی‌هایی که در بخش‌خصوصی صنعت برق کشور وجود دارد، صادرات ۲۵ تا ۳۰ میلیارد دلاری در حوزه خدمات فنی و مهندسی امکان‌پذیر است. اما ویژگی مهم صادرات خدمات فنی و مهندسی چیست؟ زمانی که پروژه‌ای را در یک کشور ثالث انجام می‌دهید، این روند یک صادرات پایدار و مستمر به‌شمار می‌رود و صرفا این موضوع در میان نیست که یک لوازم مصرفی را به فروش برسانید. وقتی قرار است یک نیروگاه، یک خط انتقال یا یک پست برق در کشور هدف ساخته شود، بین ۳ تا ۵ سال زمان می‌برد و در این سال‌ها شما به‌صورت مستمر در آن منطقه حضور دارید. این موضوع در کنار اینکه صادراتی ادامه‌دار را به ارمغان می‌آورد، منجر به افزایش نفوذ در بازارهای هدف نیز می‌شود. بعد از پایان پروژه، در حوزه بهره‌برداری، تامین قطعات یدکی و خدمات پس از فروش نیز همچنان در آن منطقه حضور خواهید داشت. بنابراین می‌توان گفت صادرات خدمات فنی و مهندسی یک ویژگی بسیار مهم به‌نام ماندگاری و استمرار در بطن خود دارد.
چشم‌انداز خدمات فنی و مهندسی صنعت برق در سال ۹۷ و دوره بلندمدت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
باقری: سال‌هاست که صادرات غیرنفتی ایران در کانال ۴۰ تا ۵۰ میلیارد دلاری محبوس شده است. اما علت اینکه در بخش صادرات نتوانسته‌ایم جهش قابل‌توجهی را تجربه کنیم، چیست؟ بدون شک باید پارادایم صادرات را تغییر داد. متاسفانه حوزه صادرات رویکرد جدی و دغدغه اصلی مسوولان نیست، این در حالی است که برنامه‌های توسعه‌ای صادرات غیرنفتی، بدون حمایت دولت کاری از پیش نخواهد برد؛ چراکه بسیاری از بار ریسک‌ها را دولت به دوش می‌کشد. با همه این تفاسیر افق قابل دفاعی برای وضعیت رکود در بخش صنعت و صادرات خدمات فنی و مهندسی در سال ۹۷ پیش‌بینی نمی‌شود. در این میان موضوع، آنالیز رشد اقتصادی نیست، موضوع رکود حاکم بر بخش صنعت است. ممکن است این صحبت دولتمردان که می‌گویند در حال حاضر فضای اقتصاد به رکود آغشته نیست و رشد اقتصادی رقم خورده منطقی باشد، اما اگر بخش بخش حوزه‌های اقتصادی مورد بررسی قرار گیرند، رکود حاکم بر بخش‌هایی مانند صنعت نمود خواهد یافت. بسیاری از شرکت‌های بزرگ صنعتی کشور اکنون با یک‌چهارم از ظرفیت خود فعالیت و تولید دارند و این موضوع به راحتی قابل لمس و دیده شدن است. مشکلات عدیده‌ای همچون نیروی انسانی، تعدیل نیرو، مسائل بانکی و... دارند که این چالش‌ها نشان می‌دهد به رونق نرسیده‌اند. در بخش خارجی که صادرات نیز از زیرمجموعه‌های آن به‌شمار می‌رود، بحث تحریک تقاضای مصرف‌کنندگان خارجی در میان است. در این بخش اگر رویکرد مسوولان، رویکرد حمایتی نباشد صادرات در همان کانال همیشگی خود باقی خواهد ماند. در بخش صادرات خدمات فنی و مهندسی موضوع این نیست که مثلا ۵۰۰ میلیون دلار را به یک میلیارد دلار افزایش دهیم، بحث اصلی این است که ایران با ظرفیت ۲۵ تا ۳۰ میلیارد دلاری در این بخش چقدر فاصله دارد و چرا نمی‌تواند به این عدد دست یابد؟ و چالش بعدی اینکه در این مسیر دولت چه وظایفی دارد. هر زمان با دولتی‌ها برای عبور از مشکلات سر یک میز نشسته‌ایم، بسته‌ای حمایتی و تشویقی پیشنهاد داده‌اند. این روش‌ها مقطعی و به‌صورت مُسکن عمل می‌کنند، بنابراین باید اقدامات زیرساختی در مورد صنایعی که قابلیت بالایی دارند در دستور کار قرار گیرد. باید رویکرد خود را از صادرات خام‌فروشی به سمت صادرات با ارزش افزوده بالا تغییر دهیم؛ صادرات با ارزش افزوده بالا، یعنی صادرات خدمات فنی و مهندسی. با این حال آمارها نشان می‌دهد که پارادایم دنبال شده در کشور همچنان پارادایم خام‌فروشی است، حتی در روز ملی صادرات که تقدیر از شرکت‌های برتر صادراتی صورت می‌گیرد، بیشتر قهرمانان صادراتی پتروشیمی‌ها، میعانات گازی و فرآورده‌های فولادی خام هستند. بنابراین اصل ماجرا این است که ذهنیت و رویکرد صادراتی باید تغییر کند و به‌سمت صادرات با ارزش افزوده بالا گام برداریم. اما اگر به‌صورت جزئی‌تر بخواهیم به چالش‌های بخش صادرات بپردازیم، بگذارید به یکی از مشکلات جدی که بر سر راه صادرات تجهیزات برق وجود دارد، اشاره کنم. چند وقتی است به‌دلیل اینکه قیمت نهاده‌های تولید در کشور افزایش یافته، قیمت تمام‌شده محصولات تولیدکننده‌های داخلی نیز بالا رفته است. عمده‌ترین دلایلی که قیمت نهاده‌های تولید را افزایش می‌دهد عوامل خارج از اختیارات بنگاه‌های اقتصادی مثل موضوع سود تسهیلات بانکی است. زمانی که رقبای منطقه‌ای ما در مناقصه‌ها شرکت می‌کنند، گاهی تسهیلاتی با رقم سود ۲، ۱ یا حتی صفر درصد دریافت کرده‌اند. حال در ایران تسهیلات بانکی با سود ۳۰ درصدی به تولیدکنندگان ارائه می‌شود. بنابراین با چه منطقی می‌توان با رقبای منطقه‌ای دوئل اقتصادی کرد. در حوزه مالیات، نیروی انسانی، مطالبات معوق و موضوعاتی از این دست نیز چالش‌های دیگری وجود دارد. بنابراین در مورد افق سال ۹۷ باید گفت تا زمانی که پارادایم صادرات تغییر نیابد، نمی‌توان انتظار چشم‌انداز مناسبی را داشت.
بخشی: صادرات خدمات فنی و مهندسی به شدت در سال ۹۶ افت کرده که وضعیت نگران‌کننده‌ای را برای فعالان بخش صنعت برق به وجود آورده است. در حال حاضر مسائل بانکی مهم‌ترین مانعی به‌شمار می‌رود که درهای توفیق در توسعه صادرات خدمات فنی و مهندسی را بسته نگه داشته است. با وجود اینکه مشکلات این بخش از اقتصاد کشور شناسایی شده است، اما تاکنون هیچ برنامه جدی برای برون‌رفت از این چالش‌ها طراحی نشده و با گذشت زمان، بازارهای هدف صادراتی نیز از دست شرکت‌های ایرانی رفته‌اند. در حال حاضر کشورهای عربی و ترکیه به‌عنوان رقبای اصلی ما در بازارهای هدف صادراتی، تقریبا در بازارهایی که زمانی در دست شرکت‌های ایرانی بوده استقرار یافته‌اند و همین موضوع باعث می‌شود که جایگاه پیشین خود را به دست نیاوریم. بنابراین اگر این روند ادامه داشته باشد، چشم‌انداز روشنی برای صادرات خدمات فنی و مهندسی در سال ۹۷ و دوره بلندمدت متصور نیستم، مگر اینکه روش‌های جدیدی را طراحی کنیم. به‌طور مثال یکی از راه‌ها و روش‌هایی که می‌توان از طریق آن بازارهای صادراتی را از رقبا پس گرفت، فعال کردن دوباره خطوط اعتباری است. روش دیگر بحث تبادلات انرژی برق است؛ اگر بتوان صادرات برق به کشورهای همسایه را برقرار کرد از همین مسیر می‌توان به سایر بازارها نیز وارد شد. بنابراین اگر بخواهیم جایگاه قبلی صادرات ۲ تا ۳ میلیارد دلاری خدمات فنی و مهندسی در سال را به دست آوریم، به یکسری حمایت‌های ویژه و کوتاه‌مدت مانند نمونه‌های گفته شده، نیاز است.
حوزه صادرات خدمات فنی و مهندسی یکی از حوزه‌هایی است که ارزش افزوده بالایی ایجاد می‌کند. براساس ارزیابی‌های صورت گرفته کشورهایی که در عرصه صادرات موفق هستند هم به خلق ارزش افزوده توجهی خاص دارند. رویکرد بخش‌خصوصی حوزه صنعت برق ایران در این بخش چگونه است؟
بخشی: طبیعی است که بسیاری از کشورهای دنیا که نگران حوزه صادرات خود هستند، به‌دنبال فروش کالاهایی می‌روند که ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کند. اما چرا در ایران متوسط ارزش افزوده صادرات اینقدر پایین است؟ دلیل این موضوع به این مساله برمی‌گردد که در ایران کالاها خام فروخته می‌شوند. تغییر مسیر از خام فروشی به تولید کالای با ارزش افزوده بالا مانند هر چالش دیگری به برنامه‌ریزی مدون نیاز دارد. اگر نگاه‌ها را به این سمت سوق داد که موانع صادرات محصولات های‌تک و خدمات فنی و مهندسی را از میان برداشت و در آن سو برای صادرات مواد خام جایزه در نظر نگرفت، تولید ثروت با سرعت بیشتری رخ می‌دهد. این روند موضوعی نیست که تصمیم‌سازان و متولیان کشور با آن آشنا نباشند، اینکه آنان نگرش را تاکنون اصلاح نکرده‌اند به نظر می‌رسد نشان از نبود انگیزه کافی برای تغییر است. زیرا تغییر این پارادایم باعث می‌شود آمارهای کاذبی که در دوره مدیریت خود در بخش صادرات ایجاد می‌کنند از بین برود. از سوی دیگر، بسیار جالب است که برای صادرات مواد خام در کشور جوایز صادراتی در نظر گرفته می‌شود، اما برای کالاهایی که ارزش افزوده بالا ایجاد می‌کنند در زمان تعیین جایزه صادراتی، هزاران مانع تراشیده می‌شود. این درحالی است که بارها به متولیان این حوزه پیشنهاد داده‌ایم، جوایز باید متناسب با ارزش افزوده ایجاد شده داده شود و شرکتی که صادرکننده مواد خام است نباید به اندازه شرکتی که صنایع های‌تک صادر می‌کند، جایزه دریافت کند.
رقبای شما در حوزه صادرات معمولا چه کشورهایی هستند؟ آیا کشوری را می‌توانید نام ببرید که بتوان به‌عنوان نمونه و مدل توسعه‌ای در بخش صادرات خدمات فنی و مهندسی کشور از آن الگوبرداری کرد؟
باقری: رقبای ایران در بخش خدمات فنی و مهندسی بیشتر رقبای منطقه‌ای هستند. به لحاظ کیفی به دلیل ظرفیت‌سازی‌های بسیار خوبی که صورت گرفته محصولات صنعت برق ایران مشکلی ندارند و حتی می‌توان گفت کیفیت محصولات با استانداردهای بین‌المللی نیز برابری می‌کند. ایران جزو ۱۰ تیم برتر باشگاه سازندگان سد و نیروگاه در دنیا است و آمارها نشان می‌دهد که ایرانی‌ها در حوزه خدمات فنی و مهندسی حرف‌های بسیار زیادی برای گفتن دارند. اما در این بین رقبا هم بیکار ننشسته‌اند. در حال حاضر بزرگترین رقیب ایران در منطقه، ترکیه است. البته اخیرا عربستان هم به‌طور کاملا جدی وارد بازارهای هدف ما شده است. چین و هندوستان هم شانه به شانه ما در بازارهای هدف صادراتی حضور دارند. در حال حاضر عراق نمونه یک بازار هدف استراتژیک برای صادرات خدمات فنی و مهندسی است. کشورهای رقیب ایران در حال حاضر با پشتوانه‌های قوی دولتی وارد کارزار اقتصادی می‌شوند. اگر به سفارت ترکیه در عراق سری بزنید، در ساختمان سفارتخانه انواع بانک‌های ترکیه شعبه دارند و به سرعت برای تولیدکنندگان ترکیه‌ای ضمانت‌نامه بانکی صادر می‌کنند. حال در ایران برای گرفتن یک ضمانت‌نامه بانکی، باید از هفت خوان رستم عبور کرد. انتظار فعالان اقتصادی از دولت، دریافت پول نیست، ما از دولت حمایت، اطلاعات درست، دیپلماسی و برقراری ارتباط می‌خواهیم. دولت نباید بخش‌خصوصی را به حال خود رها کند، زیرا فتح جبهه‌های صادراتی با کمک دولت، قوانین و بسته‌های حمایتی ممکن نخواهد بود. در مورد الگوبرداری از کشورهای دیگر نیز باید گفت، خوشبختانه شرکت‌های ایرانی به آن سطح از بلوغ رسیده‌اند که خودشان خوب بدانند چه می‌خواهند. اما در حال حاضر موفق‌ترین کشور برای الگوبرداری در حوزه خدمات فنی و مهندسی، ترکیه است.
بخشی: گاهی اوقات برای برنامه‌ریزی‌های بلندمدت به الگوبرداری از یک کشور موفق نیاز است. تجربه موفق در امر صادرات خدمات فنی و مهندسی در دنیا بی‌شمار است. به‌طور مثال چین در سال‌های گذشته توانسته جهش‌های قابل ملاحظه‌ای در اقتصاد خود داشته باشد. در منطقه هم کشورهایی مانند عربستان و ترکیه در حال فعالیت هستند و در بازارهای هدف صادراتی موتور‌های جهشی خود را روشن کرده‌اند.
ارسال نظر