چند سوال در ارتباط با سیاستگذاری بنزین در ایران
وقتی میخواهیم در مورد موضوع بنزین تصمیمگیری کنیم، چه نکاتی را باید مدنظر قرار دهیم تا مطمئن شویم اولا همه چیز را در نظر گرفتهایم و مطلبی از قلم نیفتاده و ثانیا مقایسه صحیحی بین پیامدهای هر تصمیم به عمل آوردهایم. برای پاسخ به این سوال در خطوط ذیل، سوالات مرتبط با هر یک از دو گزینه مطرح میشود:
۱ - ادامه روند موجود
۱ - ۱ - در صورت ادامه وضع موجود، تعداد خودروهای کشور در پنج سال آینده به چه میزان خواهد رسید؟
۱ - ۲ - با توجه به ثابت ماندن قیمت بنزین و وجود تورم در دو گزینه بیش از بیست درصد
(و کمتر از ۲۵درصد) و بیش از ده درصد
(و کمتر از ۱۵درصد)، و در نتیجه ارزانشدن نسبی بنزین و گرانتر شدن نسبی تعمیر ماشین به منظور کاهش مصرف و در نتیجه به صرفهتر شدن، ادامه بهرهبرداری از خودروهای فرسوده، مصرف بنزین به ازای هر خودرو به چه میزان افزایش پیدا خواهد کرد؟
۱ - ۳ - براساس میزان مصرف پیشبینی شده برای سالهای آینده، چه مقدار از نفت خام تولید شده کشور را باید صرف تامین (تولیدات + واردات) بنزین مورد نیاز کشور کرد و با توجه به محدودیت سقف مجاز سهمیه تعیین شده از سوی اوپک، چه مقدار نفت برای صادرات و بهکارگیری منابع حاصله در توسعه کشور باقی خواهد ماند.
۱ - ۴ - چه میزان از مصرف حدود ۱۱ لیتر روزانه بنزین هر خودرو ضایعات است. ضایعات به معنی مصرف بیش از حد طبیعی خودرو به خاطر بدکارکردن موتور و تعمیر نکردن آن، توقف در ترافیک به دلیل عرضه رو به افزایش خودرو و از رده خارج نشدن خودروهای موجود و در نتیجه افزایش قابل توجه خودروهای موجود در واحد طول خطوط دسترسی.
۱-۵ - چه میزان از آلودگی موجود هوا در تهران و سایر شهرهای بزرگ ناشی از کارکرد خودرو است.
۱-۶ - آلودگی هوا در سالهای آینده براساس بندهای پنجگانه فوق به چه میزان خواهد رسید.
۱-۷ - روند افزایشی آلودگی هوا در سالهای آینده چه مقدار مرگ و میر و بیماری را به جامعه تحمیل خواهد کرد و در نتیجه چند درصد از جمعیت کشور فدای جلب رضایت بقیه خواهند شد.
۱-۸ - با فرض ثابت نگهداشتن قیمت بنزین، بهرغم افزایش سطح قیمتها در داخل و نیز افزایش قیمت بینالمللی بنزین، میزان خروج غیرقانونی بنزین از کشور به چه میزان خواهد رسید و در نتیجه چه میزان از تولید نفتخام کشور صرف تامین بنزین مورد نیاز کشورهای همسایه خواهد شد.
پاسخ به سوالات فوق کار دشواری نیست و قاعدتا دستگاههای مسوول باید بتوانند گزارشی را که در برگیرنده برآوردهایی قابل قبول از ارقام مطرح شده در سوالات هشتگانه باشد تهیه کنند و در مجامع تصمیمگیری به بحث بگذارند.
یک تمرین ساده در مورد برخی از سوالات فوق میتواند اینگونه باشد که در طول پنجسال آینده رقمی بین چهار تا پنجمیلیون به تعداد خودروهای موجود اضافه شود. مصرف متوسط خودروهای موجود به دلیل افزایش فرسودگی و نیز افزایش ترافیک به حدود ۱۴ لیتر در روز خواهد رسید و مصرف خودروهای اضافه شده در طول پنجسال آینده در حد وضع موجود، یعنی ۱۱ لیتر خواهد بود. بر این اساس در پایان پنجسال آینده مصرف بنزین کشور به حدود ۱۴۰میلیون لیتر در روز یعنی دو برابر میزان مصرف فعلی خواهد رسید که اگر ۴۰میلیون لیتر در روز تولید داخلی باشد، صدمیلیون لیتر واردات بنزین مور نیاز خواهد بود و این جدای از امکانپذیری، به معنی اختصاص بیش از یکمیلیون بشکه نفتخام به قیمتهای امروز و به ارزش حدود بیست و یکمیلیارد دلار برای واردات بنزین خواهد بود.
۲ - جیرهبندی بنزین
۲ - ۱ - کاهش حدود چهلدرصدی عرضه بنزین چه میزان بر تحرک فعالیتهای اقتصادی و از آن طریق بر تولید ناخالص داخلی اثر انقباضی خواهد داشت؟
۲ - ۲ - کاهش حملونقل خصوصی چه مقدار تقاضای حملونقل عمومی را افزایش خواهد داد؟
۲ - ۳ - چه سهمی از عرضه خدمات حملونقل عمومی به وسیله مسافرکشهای غیر رسمی
تامین میشود؟
۲ - ۴ - کاهش عرضه خدمات حملونقل عمومی ارائه شده توسط مسافرکشهای غیررسمی و افزایش تقاضای حملونقل عمومی ناشی از ایجاد محدودیت برای حملونقل خصوصی، کرایه جابهجایی و مسافر و بار را به چه میزان افزایش خواهد داد؟
۲-۵ - افزایش کرایه حملونقل ایجاد شده در نتیجه جیرهبندی، معادل چه مقدار افزایش قیمت رسمی بنزین است؟
۲-۶ - چه میزان شغل به خاطر در اختیار قرار نگرفتن بنزین برای جابهجایی از بین خواهد رفت؟
۲-۷ - ایجاد محدودیت در عرضه بنزین همراه با حفظ قیمت پایین، منجر به شکلگیری بازار آزاد برای بنزین خواهد شد. با توجه به رشد بسیار بالای حجم نقدینگی و چسبندگی زیاد مصرف، پیشبینی میشود قیمت بازار آزاد در سطح نسبتا بالایی شکل بگیرد. قیمت بازار آزاد چه کسری از قیمت بینالمللی بنزین خواهد بود.
۲-۸ - شکلگیری بازار آزاد بنزین، تمامی اجزای عرضهکننده رسمی آن اعم از شرکت پالایش و پخش، پالایشگاهها، مبادی ورودی تا سطح پمپ بنزینها و مامورین مستقیم عرضه را در مظان اتهام فساد قرار خواهد داد. بخشهای کنترلکننده و بازرسی زیادی به ناچار فعال خواهند شد تا نشت بنزین از بازار رسمی به بازار آزاد را مورد کنترل قرار دهند. چه ارزیابی از هزینههای اجتماعی ایجاد شده در نتیجه فراهم آوردن زمینه فساد و سوء رفتار به وسیله سیاستگذاری میتوان ارائه کرد؟
۲ - ۹ - قیمت بازار آزاد بنزین، در ارزیابیهای اقتصادی مردم به عنوان «قیمت سایه» بنزین ملاک قرار خواهد گرفت. از دید کسانی که قائل به تاثیر «روانی» این گونه قیمتها بر سطح عمومی قیمتها هستند (برخلاف نظر نگارنده)، این قیمت سایه خود چه میزان اثر تورمی خواهد داشت.
۲ - ۱۰ - آیا قاچاق بنزین در شرایط جیرهبندی تشدید خواهد شد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، آیا تامین عرضه تعهد شده توسط دولت منجر به واردات مجدد به چه میزان خواهد شد؟
۲-۱۱ - با توجه به عدم افزایش قابل توجه تولید داخلی بنزین در طول سه سال آینده و افزایش قابل توجه تعداد خودرو، میزان سهمیه قابل تخصیص برای هر خودرو به چه میزان تقلیل پیدا خواهد کرد؟
۲-۱۲ - ممکن است یک راه حل محتمل برای ایجاد تعادل در بازار بنزین، محدودکردن تولید خودرو باشد. با توجه به زنجیره بزرگ فعالیتهای قطعهسازی متصل به خودروسازی و اشتغال ایجاد شده در مجموعه این صنعت، به خاطر یک دستمال، قیصریهای به آتش کشیده خواهد شد. به ویژه آنکه رشد شدید واردات در حوزههای مختلف از یک طرف و افزایش دستمزدها از طرف دیگر بازار کار را قبلا به سمت تشدید عدم تعادل کشانیده است. با توجه به موارد ذکر شده، آیا میتوان محدودیت تولید خودرو را در دستور کار قرار داد؟
۳ - در مجموع آثار و پیامدهای مترتب بر هر گزینه در زمینه تورم و بیکاری را با آثار مترتب بر اصلاح کلی قیمت انرژی مقایسه کنید.
دستگاههای مسوول در دولت محترم که گزارشهای کارشناسی برای سوالات فوق تهیه کرده و آن را در مجامع تصمیمگیری به بحث میگذارند در صورتی که نتایج مطالعات خود را منتشر کنند، چشمهای نگران نظارهگر نظام تصمیمگیری آرامش خواهند گرفت و اطمینان پیدا خواهند کرد که همه جوانب مسائل و مشکلات زیر ذرهبین مدیران قرار دارد و همه پیامدهای نامطلوب مورد ارزیابی قرار گرفته است. اما اگر این چنین نباشد، مدیران محترم میتوانند سوالات ارائه شده را به منزله خودآموزی تلقی کنند که پس از مرور آنها، دستگاههای تحت مسوولیت خود را موظف به یافتن پاسخ آنها کنند.
منبع: رستاک
