آلودگی پایتخت ۶ برابر سقف مجاز؛ گزارش رسمی از «مواجهه بالای شهروندان با ذرات سمی»
هوای تهران «نارنجی» شد
گزارش رسمی از «مواجهه بالای تهرانیها با ذرات سمی»
آلودگی در حالی به آسمان تهران بازگشته که برابر آمار رسمی، سال گذشته نیز تهرانیها بیش‌از ۳۰درصد روزهای سال هوای آلوده تنفس کردند. به گزارش «دنیای‌اقتصاد» جولان آلاینده‌ها در جو پایتخت از عصر روز پنجشنبه آغاز شد و در برخی از ساعات شب‌‌هنگام شاخص کیفیت هوا به محدوده اضطرار (بالای ۱۵۰) رسید. روز جمعه نیز شاخص کیفیت هوا در تمام ساعات هوای آلوده را گزارش می‌‌کرد؛ طوری‌که شاخص کیفیت هوای ۲۴ساعت منتهی به صبح این روز ۱۲۹ (ناسالم برای گروه‌های حساس) محاسبه شد. روند تشدید آلودگی هوای پایتخت در روز شنبه نیز ادامه پیدا کرد و تا هنگام نگارش این گزارش در ظهر روز گذشته، شاخص لحظه‌‌ای کیفیت هوا همچنان در محدوده ناسالم برای گروه‌های حساس (بین ۱۰۱ تا ۱۵۰) قرار داشت. هشدار نارنجی هوای تهران ناشی از افزایش غلظت ریزذرات معلق سمی موسوم به PM۲/ ۵ است که این روزها افق را کدر کرده است.
اما آلوده شدن تهران با انتشار این ذرات در آسمان تنها مربوط به اکنون نیست. بررسی وضعیت هفت‌ماه‌ونیم سپری‌شده از سال جاری نشان میدهد تعداد روزهای نارنجی نسبت به مدت مشابه پارسال تقریبا دوبرابر شده است. تهرانیها پارسال در فاصله هفت‌ماه و ۲۱روز نخست سال ۴۶روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس داشته‌‌اند که این میزان امسال به ۸۷روز افزایش پیدا کرده است. افزون بر این تعداد روزهای قرمز (هوای ناسالم برای همه با شاخص کیفیت هوای ۱۵۱ تا ۲۰۰)، بنفش (هوای بسیار ناسالم با شاخص ۲۰۱ تا ۳۰۰) و قهوه‌‌ای (هوای خطرناک با شاخص بیش از ۳۰۰) در تهران نیز در مدت سپری‌شده از سال۱۴۰۱ نسبت به ایام مشابه پارسال افزایش قابل توجهی داشته است.
پارسال پایتخت‌‌نشینان طی این مدت فقط یک روز هوای ناسالم برای همه تنفس کردند که این تعداد امسال به هشت روز افزایش پیدا کرده و عملا هشت‌برابر شده است. همچنین در سال گذشته هیچ روز «بسیار ناسالم» و «خطرناکی» ثبت نشد؛ اما امسال در کمتر از هشت‌ماه اخیر دو روز بنفش و دو روز قهوه‌‌ای در پایتخت ثبت شده است. اگرچه این چهار روز فوق‌العاده آلوده نشأت‌گرفته از انتشار ریزذرات معلق در جو با منشأ طبیعی (بیابان‌‌های واقع در کشورهای همسایه نظیر عراق و عربستان) بود؛ اما صرف‌‌نظر از شدت گرفتن این پدیده در سال جاری، روزهای بسیاری نیز هوا برای همه یا برای گروه‌های ناسالم حساس بود که در عمده این روزها آلاینده اصلی هوا ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون (PM۲/ ۵) بود.
در یک نگاه کلی ارتباط مستقیم افزایش تعداد روزهای آلوده تهران در سال جاری نسبت به سال1400 با وضعیت غیر قابل تحمل حمل‌ونقل عمومی برای مسافران درون‌‌شهری انکا‌‌رناپذیر است. تراکم مازاد مسافر در اتوبوس‌‌ها و قطارهای مترو بهویژه در ساعات پیک جابه‌‌جایی مسافران و ازدحام غیر قابل تحمل مسافران در این ناوگان نشأت‌گرفته از کمبود شدید ناوگان حمل‌ونقل عمومی در تهران از یکسو و هزینه پایین استفاده از خودروی شخصی برای سفرهای روزمره با توجه به قیمت‌‌گذاری غیربازدارنده برای محدوده‌های طرح ترافیک و پایین بودن هزینه سوخت از سوی دیگر عواملی است که زمینه‌‌ساز افزایش سفرهای روزانه با خودروی شخصی شده است.
اما در روزهای اخیر یک اتفاق دیگر نیز ترافیک تهران را شارژ کرده و آن کاهش مسافران تاکسی‌‌های آنلاین است. هنوز آمار رسمی در این ارتباط منتشر نشده است، اما تحقیقات میدانی و گفت‌وگو با مسافران هر روزه تاکسی‌‌های اینترنتی نشان میدهد مسافران در چند هفته اخیر بعضا به خودروی شخصی شیفت کرده‌‌اند. آنها بین خودروی شخصی، ناوگان حمل‌ونقل عمومی و تاکسی‌‌های برخط گزینه اول را ترجیح داده‌‌اند؛ بهویژه با توجه به اینکه هزینه سفر با ناوگان شخصی به درون محدوده‌های ترافیکی تفاوتی با کرایه سفر با تاکسی‌‌های دربستی آنلاین نداشته است.
این انتخاب بیش از هر چیز نشأت‌گرفته از ضعف در ناوگان حمل‌ونقل عمومی در خطوط موجود است؛ موضوعی که انتظار می‌‌رفت در فرصت کرونایی سال‌های 99 و 1400 تا حدودی رفع و رجوع شود؛ اما این طور نشد. طی سال‌های اخیر شیوع کرونا در اغلب شهرهای پیشرفته عاملی برای شیفت سفرهای درون‌‌شهری به ناوگان غیرخودرویی شد؛ طوری‌که شهروندان ابرشهرهای نظیر پاریس و لندن با روی آوردن به سفر با دوچرخه، اسکوتر برقی و حتی با پای پیاده، هم به محدودیت استفاده از ناوگان انبوه‌‌بر با توجه به وضعیت پاندمی تن دادند و هم با توجه به هزینه بالای سفر با خودروی شخصی که برای آنها صرفه اقتصادی نداشت، ترجیح دادند به سراغ راه‌حل سوم یعنی جابه‌‌جایی با ناوگان پاک و غیرخودرویی بروند. اما در تهران از این فرصت ویژه که پاندمی کرونا با همه ناخوشایندی‌‌هایش به همراه داشت، استفاده نشد و شهروندان که از پیش هم با کمبود ناوگان حمل‌ونقل عمومی مواجه بودند. همزمان با شیوع کرونا بلافاصله خودروی شخصی را جایگزین کردند.
نکته قابل تامل و مهم این است که وضعیت آلودگی هوای تهران ناشی از انتشار ریزذرات سمی خروجی از اگزوز خودروها بر اساس گزارش رسمی منتشرشده توسط شهرداری تهران درباره وضعیت آلودگی هوا نه در چند روز اخیر بلکه در کل سال1400 نسبت به حدود مجاز اعلام‌شده توسط سازمان بهداشت جهانی به مراتب بدتر بوده است. ماجرا از این قرار است که سازمان بهداشت جهانی از سال1987 میلادی به بعد به‌صورت دوره‌‌ای رهنمودهای کیفیت هوا را صادر میکند تا به دولت‌ها کمک کند اثرات سوء تماس انسان با آلودگی هوا را کاهش دهند. نسخه قبلی این رهنمودها که اگرچه غیرالزام‌‌آور است، اما توصیه‌های فوق‌العاده مهم و مبنایی برای حفاظت از سلامت شهروندان به شمار می‌‌آید، در سال 2005 منتشر شده بود و چندی پیش در سال2021 این نسخه به‌‌روز شده است.
در نسخه جدید رهنمود سازمان جهانی بهداشت، حد توصیه‌شده مجاز برای غلظت ریزذرات معلق 5میکروگرم بر مترمکعب به‌عنوان میانگین غلظت سالانه و 15میکروگرم بر مترمکعب به‌عنوان میانگین 24ساعته اعلام شده است. البته در کشور ما حدود مجاز آلایندگی که از ابتدای سال99 به بعد به‌روزشده و مبنا قرار گرفته، بر اساس استاندارد معیاری که سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا اعلام کرده و سهل‌‌گیرانه‌‌تر و به اصطلاح با قابلیت اجرای بیشتر نسبت به توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی است.
گزارش رسمی شهرداری تهران نشان میدهد میانگین غلظت سالانه ریزذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 5/ 2میکرون در سال1400 حدود 30میکروگرم بر مترمکعب بوده که 6برابر حد مجاز سازمان بهداشت جهانی در نسخه سال2021 و سه‌برابر متوسط مجاز اعلام‌شده در نسخه قبلی که سال2005 منتشر شده بود، برآورد می‌‌شود. پارسال از هر چهار روز یک روز تهرانیها با غلظت بالای ذرات معلق فراتر از حد استاندارد مواجه بودند که در این بین اول آذرماه آلوده‌‌ترین روز تهران به لحاظ میزان انتشار این آلاینده در هوا با شاخص کیفیت هوای 165 واحد بوده است. در گزارش رسمی شهرداری تهران از آلودگی هوا در 1400 از «مواجهه بالای تهرانیها با آلودگی» سخن به میان آمده است. در واقع متولی سنجش کیفیت هوای پایتخت با توجه به 6برابر بودن میزان آلودگی هوای تهران با آلاینده PM2/ 5 ناگزیر به مواجهه بالای تهرانیها با آلودگی آن هم نه فقط در سال گذشته، بلکه در کل دهه گذشته اذعان کرده است.
آمار جدید از مرگ‌ومیر کرونایی
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، گزارش آلودگی هوای سال1400 حاوی جدول جدیدی از سهم مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در گروه سنی 30سال به بالاست. بر اساس این گزارش، 14درصد از مجموع مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در سال1399 در گروه سنی 30سال به بالا ناشی از تنفس هوای آلوده به ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 5/ 2میکرون بوده است. بر اساس این گزارش در سال99 پنج هزار و 609 شهروند تهرانی به‌دلیل تنفس هوای آلوده به ریزذرات معلق جان خود را از دست داده‌‌اند. این گزارش همچنین درباره ارتباط بین شیوع کرونا و مرگ‌ومیر ناشی از آن با آلودگی هوا توضیح داده است. بر اساس گزارش مذکور، همه‌‌گیری کووید-19 به‌عنوان یک عامل اصلی و استثنایی تاثیرگذار بر کیفیت هوا در سال2019 ظهور کرد. کاهش موقت مصرف سوخت‌‌های فسیلی ناشی از قرنطینه در سراسر جهان با کاهش قابل توجه آلودگی همراه بود که این مساله به‌عنوان بزرگ‌ترین آزمایش درباره کیفیت هوا خوانده می‌‌شود.
در سال2020 حدود 65درصد از شهرهای جهان شاهد بهبود چشمگیر کیفیت هوا نسبت به سال2019 بودند و به‌طور کلی در 84درصد از شهرها بهبود کیفیت هوا ملموس بود. تغییرات رفتاری، محدودیت‌‌های گسترده در فعالیت‌‌های اقتصادی، تردد و کار از راه دور یک آزمایش بی‌‌سابقه درباره تاثیر این عوامل بر آلودگی هوا در سطح جهانی بود. البته با وجود پیشرفت‌‌های صورت‌گرفته در حوزه کاهش آلودگی در جریان شیوع کرونا، اوضاع اکنون در بسیاری از شهرها به روال از کرونا بازگشته است. همچنین مطالعات اولیه نشان میدهد در شهرهای پرآلاینده مثل تهران 7 تا 33درصد از مرگ‌ومیر ناشی از ویروس کرونا حاصل مواجهه طولانی‌مدت با آلودگی هوا و آسیب‌‌پذیر شدن ریه ناشی از این موضوع بوده است.
گزارش آلودگی1400 تهران شکست دولت محلی و ملی در کشور برای کنترل آلودگی هوا را منعکس میکند؛ کما اینکه حتی در سال‌های 99 و 1400 که به‌دلیل قرنطینه و رواج دورکاری و از همه مهم‌تر غیرحضوری شدن مدارس و دانشگاه‌ها، آمار سفرهای خودرویی می‌‌توانست کاهش محسوسی پیدا کند و به بهبود کیفیت هوا بینجامد و دو سال ویژه برای تسلط بر آلاینده‌ها به شمار می‌‌آمد، هیچ دستاوردی در حوزه بهبود کیفیت هوا حاصل نشده است. بر اساس گزارش رسمی شهرداری تهران، در سال98 یعنی پیش از شیوع کرونا در کشور، تهرانیها در 3/ 72درصد از روزها شرایط مطلوب کیفیت هوا را تجربه کردند؛ اما این میزان در سال اول شیوع بیماری و شروع دورکاری‌‌ها به جای بهبود، تنزل پیدا کرد و به 4/ 66درصد رسید. در سال1400 نیز سهم روزهایی که هوا شرایط مطلوب داشت، در همان حدود (8/ 68 درصد) درجا زد. در واقع وضعیت آلودگی هوا نسبت به سال پیش از شیوع کرونا نه تنها بهبود پیدا نکرده، بلکه بدتر شده است؛ موضوعی که به اذعان کارشناسان نشأت‌گرفته از عدم تقویت ناوگان حمل‌ونقل عمومی و غفلت از اقدامات ترویجی برای استفاده از ظرفیت حمل‌ونقل پاک است.
این در حالی است که به اذعان گزارش رسمی مذکور، در دنیا کووید -19 و تغییری که در سبک سفر شهروندان ابرشهرهای دنیا ایجاد کرد، توانست بهبود قابل توجهی در کیفیت هوا به دنبال داشته باشد. بر اساس استاندارد به‌‌روز شده سازمان بهداشت جهانی، 84درصد از شهرهای آلوده جهان در جریان شیوع کرونا بهبود در کیفیت هوا را تجربه کردند و در مجموع 65درصد از شهرها با بهبود چشمگیر روبه‌رو شدند.
