چرا تولید در فصل تابستان افت کرد؟
هت‌تریک رکودی شامخ
پیمانسپاری ارزی، گریبان تولید و صنعت را گرفته است. بنگاهها در حالی همچنان با چالش تامین مواد اولیه و کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش دست‌وپنجه نرم می‌کنند که بررسی شامخ شهریورماه 1402 نشان می‌دهد تعهد ارزی و مشکلات مربوط به آن، تولید را بیش از پیش زمین‌‌‌گیر کرده است. شاخص مدیران خرید اقتصاد در حالی در آخرین ماه تابستان افزایش یافته و بیشترین میزان چهارماه اخیر را به ثبت رسانده است که بررسیها نشان می‌دهد، این بهبود حداقل در حوزه صادرات و فروش، تامین مواد اولیه، سرمایه در گردش و استخدام نیروی کار متخصص رخ نداده است.
روند شامخ صنعت در تابستان 1402 بیانگر این است که صنعت همچنان در رکود عمیقی به سر می‌‌‌برد و با بحران تقاضای موثر روبه‌روست؛ شامخ کل صنعت در این فصل به‌سختی توانسته است در دوماه تیر و شهریور به مرز 50 واحد برسد. در شهریورماه شامخ مدیران خرید صنعت در حالی با اندکی بهبود نسبت به ماه قبل در مرز 50 قرار گرفته که مولفه‌‌‌های اصلی میزان سفارش‌های جدید مشتریان و موجودی مواد اولیه خریداری‌شده همچنان زیر 50 گزارش شده است. بررسی شامخ صنعت بیانگر ادامه رکود تقاضا در این بخش است. تورم و کاهش قدرت خرید، میزان سفارش‌های جدید مشتریان در این بخش را به کف سه‌ماهه رسانده است.
تقاضای ضعیف مشتریان داخلی تولید در حالی است که صادرات نیز به دلیل تبعات سیاست اشتباه پیمانسپاری ارزی و محدودیت‌های صادراتی، به‌استثنای فروردینماه به کف هشت‌ماهه رسیده است. کاهش تقاضای داخلی و کاهش فروش خارجی همچنین باعث شده است تا شاخص میزان فروش محصولات صنعت برای سومین ماه پیاپی در مسیر کاهشی پیش برود. در تابستان امسال میزان سفارش جدید مشتریان و صادرات کالاها در هر سه‌ماه پایین‌‌‌تر از 50 واحد قرار گرفته است تا بحران تقاضای صنعت در این فصل به اوج خود برسد. بررسی روند شامخ صنعت در تابستان 1402، همچنین نشان می‌دهد که عدم‌تمایل نیروی انسانی متخصص به اشتغال در واحدهای تولیدی و مهاجرت نیروی کار متخصص به مشکلی فراگیر در اقتصاد، بهویژه بخش صنعت تبدیل شده است؛ به طوری که شاخص میزان استخدام و بهکارگیری در بخش صنعت به کمترین میزان 17ماهه خود از اردیبهشت 1401 غیر از فروردین و در کل اقتصاد به کمترین میزان هشت‌ماهه رسیده است. شاخص شامخ در شهریور بهبود پیدا کرده و به قله چهارماهه برگشته است؛ در حالی که میزان صادرات و فروش داخلی بنگاهها برای سومین ماه متوالی کاهشی بوده و مشکلات تامین مواد اولیه، نقدینگی و نیروی کار متخصص پابرجا مانده است.
شاخص مدیران خرید (PMI) اقتصاد ایران در شهریورماه 54.34 محاسبه شده است. این شاخص در مقایسه با مردادماه (49.97) افزایش یافته و بیشترین میزان چهارماه اخیر را به ثبت رسانده؛ اما این بهبود حداقل در حوزه صادرات و فروش، تامین مواد اولیه، سرمایه در گردش و استخدام نیروی کار متخصص ایجاد نشده است.
گزارش مرکز پژوهش‌‌‌های اتاق ایران در چهل و هشتمین دوره طرح شاخص مدیران خرید (PMI) کل اقتصاد، حاکی از این است که در شهریورماه، شاخص میزان استخدام و بهکارگیری نیروی انسانی (48.20) کاهش داشته و به کمترین مقدار هشتماه اخیر رسیده است.
در این ماه، شاخص میزان سفارش‌های جدید مشتریان (55.02) بیشترین مقدار چهارماه اخیر را به ثبت رسانده؛ اما شاخص میزان صادرات کالا و خدمات (48.77) برای دومین ماه متوالی روند کاهشی داشته و شاخص میزان فروش کالا و خدمات (49.93) نیز برای سومین ماه پیاپی کاهش پیدا کرده و کمتر از محدوده مرزی 50 ثبت شده است.
درمجموع، اطلاعات حاصل از نظرسنجی از فعالان اقتصادی در شهریورماه نشان می‌دهد که در این ماه، مساله تامین مواد اولیه و قیمت فزاینده آن همچنان از مسائل اساسی بخش صنعت بوده، مشکل کمبود نقدینگی برای تامین سرمایه در گردش موردنیاز شرکت‌ها و مشکلات مربوط به پیمانسپاری ارزی، در تضعیف بخش تولید نقش اساسی داشته و عدم‌تمایل نیروی انسانی متخصص به اشتغال، به مشکلی فراگیر در اقتصاد (بهویژه بخش صنعت) تبدیل شده است.
شاخص مدیران خرید ترکیبی کل اقتصاد
آخرین نظرسنجی گردآوری‌شده نشان می‌دهد که شاخص ترکیبی مدیران خرید برای کل اقتصاد ایران در شهریورماه (54.34) در مقایسه با مردادماه (49.97) افزایش یافته و بیشترین میزان چهارماه اخیر را به ثبت رسانده است. پس از سه‌ماه انقباض شدید در تقاضای مشتریان، شاخص میزان سفارش‌های جدید (55.02) در شهریورماه افزایش داشته، اگرچه تقاضای بخش صنعت همچنان با کاهش روبه‌روست. با وجود بهبود در شرایط تولید و انتظارات خوش‌بینانه کسب‌وکارها برای ماه آینده، شاخص میزان استخدام و بهکارگیری نیروی انسانی (48.20) در شهریورماه کاهش داشته و به کمترین میزان هشتماه اخیر رسیده است. به‌رغم بهبود تقاضا در مقایسه با ماه قبل، بسیاری از کسب‌وکارها با کمبود نیروی کار به دلیل عدم‌تمایل نیروی انسانی به اشتغال و مهاجرت نیروی کار متخصص روبهرو هستند.
شاخص میزان صادرات کالا و خدمات (48.77) برای دومین ماه متوالی روند کاهشی داشته است. براساس نظرات فعالان اقتصادی، محدودیت‌های صادراتی ازجمله مشکلات مربوط به پیمانسپاری ارزی از یک‌‌‌سو و کاهش صادرات شهریورماه به‌‌‌خصوص در مرز عراق از سوی دیگر
(بهویژه در بخش صنعت) بر ادامه این روند کاهشی تاثیرگذار بوده است. همچنان میزان فروش کسب‌وکارها کاهشی است، به‌‌‌طوری‌‌‌که شاخص میزان فروش کالا و خدمات (49.93) برای سومین ماه پیاپی کمتر از 50 گزارش شده است. در شرایطی که شاخص قیمت خرید مواد اولیه و لوازم خریداری‌شده (68.86) در شهریورماه، شدت افزایش کمتری داشته و کمترین مقدار 13ماه اخیر را ثبت کرده است. به نظر می‌رسد شرکت‌ها به دنبال کاهش تقاضا و فروش ماههای گذشته، سرعت افزایش قیمت فروش خود را به میزان کمتری، نسبت به ماه گذشته افزایش دادند تا تاثیر مثبتی بر تقویت تقاضا به همراه داشته باشد؛ به‌‌‌طوری‌‌‌که شاخص قیمت محصولات تولیدشده و خدمات ارائه‌شده (53.50) نیز کمترین مقدار 13ماهه از شهریور 1401 را به ثبت رسانده است.
انتظارات نسبت به بهبود فعالیت کسب‌وکارها در مهرماه با ثبت عدد 70.50، سومین رقم بزرگ خود را طی 48دوره اجرای طرح به ثبت رسانده است. اگرچه خوش‌بینی فعالان اقتصادی در بسیاری از ماه‌‌‌ها به دلیل نوسانات زیاد و غیرقابل پیش‌بینی بودن و بی‌‌‌ثباتی شرایط اقتصادی مطابق انتظار پیش نمی‌رود.
شاخص مدیران خرید در بخش صنعت
براساس داده‌‌‌های به دست آمده از بنگاه‌‌‌های صنعتی در شصتمین دوره طرح شاخص مدیران خرید بخش صنعت، شامخ صنعت در شهریورماه با ثبت عدد 50.62 نسبت به ماه قبل بهبود داشته و در محدوده مرزی 50 قرار گرفته؛ اگرچه مقدار شاخص در مقایسه با شهریورماه سال‌های گذشته کمتر گزارش شده است.
در این ماه، مولفه‌‌‌های اصلی میزان سفارش‌های جدید مشتریان و موجودی مواد اولیه خریداری‌شده، کمتر از ۵۰ محاسبه شده‌‌‌اند و کاهش در شامخ صنعت، عمدتا به دلیل کاهش رشد میزان سفارش‌هاست.
شاخص مقدار تولید محصولات (51.95) بعد از دوماه کاهش متوالی، در شهریورماه اندکی افزایش داشته است. مقدار شاخص در مقایسه با شهریور سال‌های قبل کمتر است؛ در حالی که فشارهای تورمی پیاپی به کاهش قدرت خرید و تضعیف تقاضای مشتریان منجر شده است، به‌‌‌طوری‌‌‌که میزان سفارش‌های جدید مشتریان (47.82) برای سومین ماه پیاپی کاهشی است که نشان‌‌‌دهنده ادامه رکود تقاضای بخش صنعت است. در عین حال، شرکت‌ها برای تامین مواد اولیه موردنیاز به دلایلی مانند تشدید مشکلات ناشی از کمبود نقدینگی همچنان با مشکل روبهرو هستند؛ به‌‌‌طوری‌‌‌که شاخص موجودی مواد اولیه (47.00) برای سومین ماه متوالی کاهشی است. شاخص میزان استخدام با عدد 50.20 به کمترین مقدار 17ماهه خود از اردیبهشت 1401
(بهغیراز فروردینماه) رسیده است. شرایط تورمی باعث شده است تا نیروی کار متخصص تمایلی به اشتغال در واحدهای تولیدی نداشته و در جست‌وجوی موقعیت‌‌‌های دیگر یا مهاجرت باشد. علاوه بر تقاضای ضعیف مشتریان داخلی، صادرات نیز به دلیل مشکلات ناشی از نحوه رفع تعهد ارزی و محدودیت‌های صادراتی در مرز عراق در شهریورماه کاهش داشته و شاخص میزان صادرات کالا با عدد 45.63، ضعیفترین عملکرد هشتماه اخیر از بهمن‌‌‌ماه (بهغیراز فروردینماه) را به ثبت رسانده است. کاهش تقاضای داخل و کاهش صادرات و فروش خارجی باعث شده است تا شاخص میزان فروش محصولات با عدد 45.37 همچنان برای سومین ماه پیاپی کاهشی باشد. به عقیده فعالان اقتصادی، فشارهای تورمی به تقاضای ضعیف مشتریان و در نتیجه کمبود نقدینگی و مواد اولیه منجر شده است. علاوه بر این اتخاذ قوانین سلیقه‌‌‌ای و غیرکارشناسانه ازجمله تعهد ارزی، خروج صنایع فلزی و کانی غیرفلزی از بورس‌کالا، قیمت‌گذاری‌‌‌های دستوری در برخی از بخشها و قطعیهای مکرر برق در تابستان، همچنان در کاهش شامخ طی ماههای اخیر تاثیرگذار بوده است. به عقیده فعالان اقتصادی، فشارهای تورمی به تقاضای ضعیف مشتریان و در نتیجه کمبود نقدینگی و مواد اولیه منجر شده است.
علاوه بر این همچنان اتخاذ قوانین سلیقه‌‌‌ای و غیرکارشناسانه از جمله تعهد ارزی، خروج صنایع فلزی و کانی غیرفلزی از بورس کالا، قیمت‌گذاری‌‌‌های دستوری در برخی از بخشها و قطعیهای مکرر برق در تابستان، در کاهش شامخ طی ماههای اخیر تاثیرگذار بوده است.
وضعیت شامخ صنایع مختلف
بررسی وضعیت شاخص‌‌‌های صنایع مختلف از نگاه طرح شاخص مدیران خرید در شهریور 1402 نشان می‌دهد که در بین صنایع مختلف، صنایع فلزی با عدد 41.02، صنعت ماشینسازی و لوازم‌خانگی با عدد 43.30 و صنایع چوب، کاغذ و مبلمان با عدد 47.25 کمترین میزان شامخ را داشته‌‌‌اند. در مقابل صنایع فرآورده‌‌‌های نفت و گاز با عدد 64.29، صنایع نساجی با عدد 56.94 و صنایع کانی غیرفلزی با عدد 57.71 شامخ بالاتری را ثبت کردهاند. همچنین در شاخص «مقدار تولید محصولات» کمترین میزان شامخ مربوط به صنایع ماشینسازی و لوازم خانگی با عدد 38.64، صنایع فلزی با عدد 39.77 و صنایع پوشاک با عدد 45.83 بوده است. در این شاخص صنایع کانی غیرفلزی با عدد 66.67، صنایع فرآورده‌‌‌های نفت و گاز با عدد 64.29 و صنایع نساجی با عدد 61.11 بالاترین میزان شامخ در این شاخص را داشته‌‌‌اند.
همچنین در شاخص «میزان سفارش‌های جدید»، صنایع فلزی با عدد 39.77، صنایع چوب و کاغذ و مبلمان با عدد 40 و صنایع وسایل نقلیه و قطعات وابسته با عدد 40.38 کمترین میزان شامخ را ثبت کردهاند. در این شاخص بهترین عملکرد مربوط به صنایع فرآورده‌‌‌های نفت و گاز با عدد 67.86، صنایع لاستیک و پلاستیک با عدد 57.14 و صنایع نساجی با عدد 55.56 بوده است.
در شاخص «سرعت انجام و تحویل سفارش» صنایع ماشینسازی و لوازم‌خانگی با عدد 40.91، صنایع فلزی با عدد 42.05 و سایر صنایع با عدد 50 کمترین میزان شامخ را ثبت کردهاند. در این شاخص صنایع کانی غیرفلزی و پوشاک و چرم با عدد 70.83 و صنایع نساجی با عدد 66.67 بیشترین مقدار شامخ را داشته‌‌‌اند. در شاخص «موجودی مواد اولیه»، صنایع فلزی با عدد 35.23، صنایع نساجی با عدد 38.89 و صنایع چوب، کاغذ و مبلمان با عدد 40 کمترین میزان شامخ را ثبت کردهاند. همچنین در این شاخص صنایع کانی غیرفلزی با عدد 58.33، صنایع غذایی با عدد 55.26 و صنایع وسایل نقلیه و قطعات وابسته با عدد 51.92 بیشترین مقدار را ثبت کردهاند.
همچنین در شاخص «میزان استخدام و به کارگیری نیروی انسانی»، صنایع کانی غیرفلزی و صنایع پوشاک و چرم با عدد 41.67 و صنایع چوب، کاغذ و مبلمان با عدد 45 کمترین میزان شامخ را ثبت کردهاند. در این شاخص صنایع لاستیک و پلاستیک با عدد 64.29، صنایع غذایی با عدد 56.58 و صنایع نساجی با عدد 55.56 بالاترین میزان شامخ را داشته‌‌‌اند. در شاخص «قیمت خرید مواد اولیه»، کمترین میزان شامخ مربوط به صنایع نساجی با عدد 55.56، صنایع وسایل نقلیه و قطعات وابسته با عدد 55.77، صنایع ماشینسازی و لوازم‌خانگی با عدد 61.36 کمترین میزان شامخ و صنایع فرآورده‌‌‌های نفت و گاز با عدد 82.14، سایر صنایع با عدد 78.57 و صنایع کانی غیرفلزی با عدد 75 بالاترین میزان شامخ را داشته‌‌‌اند. در شاخص موجودی محصول (انبار) صنایع نساجی با عدد 33.33، صنایع لاستیک و پلاستیک با عدد 35.71 و صنایع پوشاک و چرم با عدد 41.67 کمترین میزان شامخ را ثبت کردهاند. همچنین سایر صنایع با عدد 85.71، صنایع غذایی با عدد 64.47 و صنایع ماشینسازی و لوازم‌خانگی با عدد 63.64 بیشترین میزان شامخ را ثبت کردهاند.
در شاخص «میزان صادرات کالا»، صنعت کانی غیرفلزی با عدد 33.33، صنعت پوشاک و چرم با عدد 37.50 و صنایع غذایی با عدد 40.79کمترین میزان شامخ را ثبت کردهاند. همچنین در این شاخص صنایع فرآورده‌‌‌های نفت و گاز با عدد 60.71، صنایع نساجی با عدد 55.56 و صنایع لاستیک و پلاستیک با عدد 53.57 بالاترین میزان شامخ را داشته‌‌‌اند.
در شاخص «قیمت محصولات تولیدشده»، صنایع فرآورده‌‌‌های نفت و گاز با عدد 64.29، صنایع پوشاک و چرم با عدد 62.50 و صنایع کانی غیرفلزی با عدد 58.33 بالاترین میزان شامخ را ثبت کردهاند.
در شاخص میزان «حامل‌‌‌های انرژی» صنایع ماشینسازی و لوازم‌خانگی با عدد 40.91، صنایع فلزی با عدد 42.05 و صنایع وسایل نقلیه و قطعات وابسته با عدد 46.15 کمترین میزان شامخ را ثبت کردهاند. همچنین سایر صنایع و صنایع فرآورده‌‌‌های نفت و گاز با عدد 57.14 و صنایع غذایی با عدد 55.26 بیشترین میزان شامخ را ثبت کردهاند.
در شاخص میزان «فروش محصولات»، صنایع چوب، کاغذ و مبلمان با عدد 25، سایر صنایع با عدد 28.57 و صنایع فلزی با عدد 31.82 کمترین میزان شامخ را ثبت کرده است. صنایع نساجی با عدد 72.22، صنایع فرآورده‌‌‌های نفت و گاز با عدد 60.71 و صنایع کانی غیرفلزی هم با عدد 58.33 بالاترین میزان شامخ را ثبت کردهاند. همچنین در شاخص میزان «انتظارات تولید در ماه آینده» صنایع پوشاک و چرم با عدد 45.83، صنایع وسایل نقلیه و قطعات وابسته با عدد 55.77 و صنایع چوب، کاغذ و مبلمان با عدد 60 کمترین میزان شامخ را ثبت کردهاند. همچنین در این شاخص صنایع لاستیک و پلاستیک با عدد 92.86، صنایع کانی غیرفلزی با عدد 79.17 و صنایع نساجی با عدد 77.78 بالاترین میزان شامخ را ثبت کردهاند.
مشکلات از دید فعالان اقتصادی در شهریور
بررسی مشکلات اصلی از دید فعالان اقتصادی نشان می‌دهد که حذف صنایع فولادی و سیمانی از بورس‌کالا به دلیل بالا بودن قیمت و همچنین تحمیل فروش به تولیدکنندگان با قیمت‌گذاری‌‌‌های دستوری بسیار پایین در بازار، در شرایطی که مواد اولیه خریداری‌شده در قیمت‌های بالایی تامین شده‌‌‌اند، باعث می‌شود تا تولیدکنندگان تمایلی به فروش در قیمت‌های تحمیلی نداشته باشند و این صنایع در رکود هستند. همچنین پیمانسپاری ارزی و الزام نحوه رفع تعهد ارزی و قوانین مخل صادرات باعث شده است تا صادرات کاهش یابد. این موضوع بهویژه در صنایع شیمیایی نمود داشته است. در این ماه افزایش نرخ خوراک پتروشیمی‌‌‌ها به دلیل افزایش نرخ ارز و قوانین مخل دیگر تولید و صادرات نیز کاهش داشته است. کاهش قدرت خرید مصرف‌کننده نهایی برای خرید موادی مانند گوشت و مرغ و کمبود نقدینگی شرکت‌های فعال در این بخش باعث شده است تا صنایعی (صنایع شیمیایی) که مواد مصرفی این صنایع را تولید می‌کنند مانند (تولید داروهای دامی) با رکود روبهرو شوند. در این ماه اکثر صنایع با کمبود شدید نقدینگی و افزایش قیمت مواد اولیه روبهرو بودند. عدم‌پرداخت تسهیلات بانکی باعث تشدید در کمبود نقدینگی شده است. بررسیها نشان می‌دهد که در برخی مناطق کشور قطعی برق بیش از یک‌روز در هفته همچنان وجود داشته است که باعث کندی فعالیت تولید می‌شود (شیمیایی). همچنین اعمال قوانین جدید برای اخذ مالیات بر صادرات برخی از مواد اولیه که محصول نهایی است، باعث کاهش صادرات شده و انگیزه تولیدکنندگان را برای صادرات کاهش داده است (کانی غیرفلزی).
