سازمان بهره‌ور یک قابلیت است و بهره‌وری نتیجه آن. عملکرد سازمان‌ها نتیجه دو دسته عوامل مختلف است که جملگی اثرگذار و اثرپذیرند. دسته اول عوامل درون سازمانی و قابل کنترل و دسته دوم عوامل برون سازمانی و غیرقابل کنترل که تحت عنوان عوامل محیطی نیز شناخته می‌شوند؛ البته محیط نزدیک یا قلمرو مهم‌تر و موثرتر از محیط دور یا کلان است. هنگامی که شما به ارزیابی یک سازمان می‌پردازید سه نوع تحلیل ضروری و مهم است؛ تحلیل عملکرد، تحلیل عوامل درون سازمانی و قابلیت‌ها و تحلیل محیط. تحلیل عملکرد مبانی مقایسه‌ای گوناگونی دارد که از جمله مهم‌ترین آنها تحلیل روند و مقایسه با دوره‌های زمانی گذشته، مقایسه با دوره پایه، مقایسه با اهداف، مقایسه با متوسط صنعت و مقایسه با مهم‌ترین رقیب یا رقبا است.

تحلیل عملکرد نیازمند شاخص‌ها و سنجه‌های مختلف ولی جامع و فراگیر است. بهترین نگاه برای تحلیل و ارزیابی عملکرد یک نظام و سازمان، نگاه از دیدگاه ذی‌نفعان مختلف سازمان شامل مشتریان، صاحبان سرمایه و سهام، کارکنان و جامعه است. هر کدام از این ذی‌نفعان توقعات و انتظارات خاص خود را دارند که بسیاری از موارد هم‌راستا و هم‌جهت با یکدیگر نیستند و در عین حال به یک اندازه حائز اهمیت هم نیست، اما همگی مهم و کلیدی هستند. به همین دلیل مدل‌های تعالی سازمانی با دقت کامل به این موضوع توجه کرده‌اند و برای هریک از این گروه‌ها، معیارها و نشانگرهای بسیاری را جهت بررسی و ممیزی تعیین و تعریف کرده‌اند و جایزه ملی تعالی سازمانی که چهارده سال است به‌خوبی و با حمایت سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی و حاکمیتی اجرا می‌شود نیز به تبعیت از مدل‌های تعالی سازمانی معتبر بین‌المللی اینگونه معیارها را در مدل بررسی و ارزیابی خود دارد. نتایج حاصل از این تحلیل، عملکرد مثبت به‌علاوه عارضه‌های یک سازمان را نشان می‌دهد که علائم مفید و راهنما برای درک وضعیت و قضاوت و در عین حال علل‌یابی و ریشه‌یابی مسائل سازمان به‌عنوان مقدمه‌ای ضروری برای حل آنها است، بنابراین تحلیل عملکرد نقطه شروع تحلیل و ارزیابی یک سازمان است. تحلیل بعدی، تحلیل قابلیت‌ها و توانمندی‌های یک سازمان است. برای این نوع تحلیل نیز نیاز به مدل و معیارهای روشن، جامع و قابل قبول علمی است که به نتایج حاصل از ارزیابی بتوان اعتماد کرد. مهم حصول اطمینان از جامعیت و علمی بودن بررسی و ارزیابی است.

توانمندی‌های یک سازمان در نظام رهبری و مدیریت، کارکنان، فرآیندها و فناوری آن، فضای عملیاتی و توان جلب مشارکت و همکاری شرکا و همکاران بیرونی نهفته است که هریک از آنها در قالب یک حوزه کامل نیازمند مطالعه و بررسی دقیق و کارشناسی است و باید مجموعه پارامترها و عوامل هر حوزه از قابلیت‌ها و توانمندی‌ها را به‌درستی تعریف و تبیین کرد که مدل‌های تعالی سازمانی نیز به‌خوبی این نیاز را پوشش می‌دهند و تحت عنوان توانمندسازها با دقت و وسواس خاصی به بیان معیارها و زیرمعیارها و رابطه آنها با یکدیگر می‌پردازند که چنانچه ارزیاب با دقت لازم و مطابق با آن به ممیزی و ارزیابی یک سیستم و سازمان بپردازد می‌توان تا حد زیادی به نتایج حاصل از فرآیند ارزیابی مطمئن و امیدوار بود. بدون تردید قابلیت و شایستگی‌های فرد ارزیابی‌کننده تحت عنوان ارزیاب تعالی سازمانی به‌علاوه روش ارزیابی که ترجیحا تیمی و مبتنی بر خرد و قضاوت جمعی است، عوامل کلیدی کیفیت ارزیابی هستند. در فرآیند جایزه ملی تعالی سازمانی نیز علاوه بر مدل برگرفته از مدل‌های تعالی سازمانی معتبر بین‌المللی، با دقت بسیار به پرورش و انتخاب ارزیابان تعالی سازمانی برای انجام ارزیابی‌ها پرداخته می شود و با دقت و حساسیت خاصی امتیازدهی صورت می‌گیرد. سازمانی که امتیاز بالایی براساس این نوع تحلیل و ارزیابی کسب می‌کند، مطمئنا یک سازمان متعالی و بهره‌ور است که حاصل آن توان رقابت‌پذیری بالا است و نتیجه اصلی و واقعی آن در حوزه نتایج و عملکرد سازمان در معیارهای بهره‌وری، کارآیی، اثربخشی، کیفیت، نوآوری، سودآوری و رضایت کارکنان و جامعه خود را نشان می‌دهد.

تحلیل آخر، تحلیل محیط است اعم از محیط نزدیک و محیط دور و کلان. محیط بیرونی شامل فضای کسب و کار، میزان توسعه یافتگی زیرساخت‌ها، کیفیت و کمیت سیاست‌ها، قوانین و مقررات، میزان دسترسی به منابع، تعاملات بین‌المللی، ساختار اقتصادی و سیاسی، وضعیت مالیاتی، ثبات قیمت‌ها، وضعیت تقاضا، فرهنگ جامعه و سایر موارد نیازمند مطالعه، بررسی، تحلیل و ارزیابی است؛ چرا که تاثیر قابل توجهی بر عملکرد و توانمندسازهای یک سازمان دارند. معمولا مدل‌های مختلفی برای حصول اطمینان از بررسی جامع و کامل محیط شامل عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فناوری، قانونی و زیست محیطی وجود دارند که می‌توان با بهره‌گیری از آنها، تحلیل علمی و کارشناسی از محیط بیرونی و نهایتا ارزیابی درست و منطقی داشت. البته یک سازمان متعالی و بهره‌ور فقط متاثر از محیط بیرونی نیست بلکه به دلیل توان و قابلیت و عملکرد، بر محیط خود نیز اثرگذار است. نکته آخر اینکه در دنیایی که همه چیز نسبی است نباید به دنبال قطعیت باشیم. سازمان متعالی، سیستم در مسیر تکامل و رشد است و هر اندازه توسعه یافته‌تر و کامل‌تر شود، ولی هیچ‌گاه به نقطه پایانی فرآیند تکامل نمی‌رسد و لحظه‌ای که رشد و تکامل متوقف شود لحظه مرگ و نابودی سیستم و سازمان است. بنابراین واژه سازمان متعالی، واژه‌ای برای حالتی نسبی است و بیانگر عزم، اراده، رویکرد و هدفمندی یک سازمان برای طی طریق تکامل است.