مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی کرد
۱۳ راه نجات صادرات خرما
بااینحال فروش و صادرات خرمای ایران با چالش‌های متعددی مواجه است. یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در زمینه زنجیره ارزش خرمای ایران، کاهش ارزش جهانی آن در بازارهای بین‌المللی است. آمارهای مرکز تجارت بین‌الملل در سال 2020 نشان‌دهنده آن است که ارزش جهانی خرمای ایران با قرارگرفتن در رتبه نهم، رقمی معادل 88/ 0دلار به ازای هر کیلوگرم بوده است. می‌توان گفت یکی از دلایل اصلی این مساله مشکلات موجود در زمینه فراوری خرما در ایران است. در واقع نوع بسته‌بندی و ارسال محصولات ایران به گونه‌ای است که چندان مشتری‌پسند نیست و همین مساله موجب کاهش قیمت این خرما می‌شود. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «آسیب‌شناسی زنجیره ارزش خرما در ایران»، با بررسی تجربیات کشورهای موفق در زمینه تولید و صادرات خرما، 13 نکته را در جهت افزایش کیفیت تجارت خرما استخراج کرده است.
تصویر تولید خرمای ایران
این گزارش بیان می‌کند براساس آمارهای جهاد کشاورزی، تولید خرمای ایران در سال‌های 1393 تا سال 1399 از یک روند صعودی برخوردار بوده است. براساس همین آمار در سال 1399، سطح نخلستان‌های بارور ایران 227هزار هکتار بود که این مقدار 9/ 8درصد از کل باغات بارور کشور را تشکیل می‌دهد. همچنین تولید 3/ 1میلیون‌تنی خرما سهمی معادل 5/ 5درصد از کل تولید محصولات باغی را به خود اختصاص داده است. در واقع تولید خرما در ایران دارای رتبه پنجم تولید محصولات کل باغی در ایران است. خرما مجموعا در 14 استان کشور تولید می‌شود که به‌ترتیب استانهای سیستان‌وبلوچستان با سهم 1/ 18درصدی، فارس با سهم 2/ 15درصدی، جنوب استان کرمان با سهم 1/ 15درصدی و خوزستان با سهم 9/ 14درصدی در رتبه‌های اول تا چهارم تولیدکنندگان این محصول قرار دارند. این 4 استان جمعا 3/ 63درصد از کل خرمای کشور را تامین می‌کنند.
هرچند منبع معتبری برای تعیین تعداد ارقام خرماهای ایرانی وجود ندارد، ولی برخی معتقدند تعداد خرماهای ایران در مناطق مختلف کشور حدود 400 رقم است که از لحاظ اندازه، نوع، رنگ، خشکی، میزان شهد، شکل و اندازه با هم متفاوتند. براساس آمار موجود، مقدار مصرف انواع خرماهای تازه در ایران بیشتر از خرماهای خشک بوده است. همچنین سرانه مصرف خرما داخل کشور در مقایسه با سال‌های گذشته به دلیل افزایش قیمت این محصولات، کاهش یافته است. خرما یکی از اقلام عمده صادرات غیرنفتی و کشاورزی ایران به شمار می‌آید که علاوه بر ارز‌آوری برای کشور، از جهت تامین نیازهای غذایی جامعه به‌ویژه برای مناطق جنوبی کشور و ایجاد اشتغال و درآمدزایی در مناطق شهری و روستایی حایز اهمیت است.
بر اساس آمار ارائه‌شده از سوی فائو در سال 2020، ایران با تولید سالیانه بیش از 3/ 1میلیون تن خرما، سومین تولیدکننده خرما در جهان محسوب می‌شود. با این وجود ایران از نظر ارزش صادراتی محصول خرما، بعد از کشورهای تونس، امارات متحده عربی، پاکستان و عراق در رتبه پنجم قرار گرفته است. به‌رغم اهمیت تولید خرما در کشور، چالش‌ها و تنگناهای مختلفی در فرآیند تولید تا مصرف یعنی از زمان کاشت، داشت، برداشت، فراوری و بسته‌بندی، بهداشت و ایمنی محصولات، عرضه و مصرف و مهم‌تر از همه صادرات وجود دارد. هرساله در استانهای عمده تولیدکننده خرما مشکلات متعددی به ویژه در فصول برداشت و سپس زمان‌های اوج فروش مشاهده می‌شود. به عبارتی وضعیت کنونی حاکم بر چرخه تولید خرمای ایران موجب شده است تولیدکنندگان، عرضه‌کنندگان و صادرکنندگان که محصول نهایی را به بازارهای مصرف داخلی و خارجی می‌رسانند، هیچ‌کدام رضایت نداشته باشند.
صادرات مجدد خرمای ایرانی
بررسی آمار و اطلاعات مربوط به صادرات خرما در این گزارش نشان‌دهنده آن است که ایران در سال 1399 با رقمی حدود 297میلیون دلار بزرگ‌ترین صادرکننده بزرگ خرما در جهان بوده است. بااینحال با توجه به پایین بودن متوسط قیمت خرمای صادراتی ایران نسبت به سایر کشورها در سال 2020 ارز‌آوری این محصول کاهش یافته است. به عبارتی متوسط قیمت خرمای صادراتی ایرانی که حدود 88 سنت به ازای هر کیلو است، در مقایسه با قیمت خرمای صادراتی کشورهای دیگر نظیر تونس، عربستان، فرانسه، هلند و آمریکا بسیار پایین محسوب می‌شود. صادرات خرمای ایران به کشورهای دیگر عمدتا به صورت فله‌ای و در بسته‌بندی‌های بزرگ 5 تا 10کیلویی انجام می‌شود که هم از نظر بازارپسندی و هم اینکه فرصت و زمینه انجام فرآوری مختلف را محدود می‌سازد، با ارزش افزوده پایین‌تری همراه است.
به بیان دقیق‌تر باید گفت معمولا خرمای ایران بعد از صادرات به کشورهای هدف، در آنجا با انجام فراوری‌های مختلف، مجددا بسته‌بندی شده و با الصاق برچسب مربوط به انواع استانداردهای کیفی و بهداشتی با برندها و بسته‌بندی‌های دیگر به بازار عرضه می‌شود. نکته قابل‌توجه این است که این خرما بعضا دوباره به ایران صادر می‌شود. بنابراین می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین دلایل ضعف نظام بازاریابی محصول خرمای کشور عدم‌توجه شرکت‌های صادرکننده به الزامات، ویژگی‌ها، سلایق و نیاز بازارهای هدف به‌ویژه از نظر نوع بسته‌بندی محصول است. علاوه‌بر عدم‌توجه به نیازهای بازارهای هدف و همچنین کوتاهی در زمینه بسته‌بندی، صادرات خرمای کشور با چالش‌های مختلف دیگری نیز مواجه است.
می‌توان گفت کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش صادرکنندگان، حضور دلالان خارجی که اغلب هندی و پاکستانی هستند، نبود تشکل‌های تجارتی صادراتی حرفه‌ای، عدم‌تمایل صادرکنندگان به ایجاد ارتباط مستمر و سازمان‌یافته با نخل‌داران، مشکلات مربوط به تامین مالی خصوصا دریافت آسان و به‌موقع تسهیلات و همچنین مشکلات مربوط به دریافت گواهی‌های سلامت و بهداشت نباتی از جمله چالش‌هایی است که تجارت و فروش خرمای ایران را با محدودیت‌هایی مواجه ساخته است.
راه‌کار تجربه‌های موفق
با وجود مشکلات متعددی که در توسعه تولید و صادرات خرمای ایران وجود دارد بررسی تجربه کشورهایی که در این مورد موفق بوده‌اند می‌تواند راه‌گشا باشد. پژوهش مذکور با بررسی تجربه تولیدکنندگان برتر خرما، از قبیل عربستان سعودی، تونس، آمریکا و امارات، 13 نکته را بیان کرده است. استخراج تسهیلات مناسب، برپاسازی بازاریابی مناسب، توسعه امکانات کشت بافت، احداث صنایع تبدیلی بزرگ خرما، احداث نخلستان‌های مدرن با استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت فشار، برندسازی خرما با روش‌های مختلف (نظیر فروش خرمای عربستان در ترکیه با عناوینی مانند خرمای مدینه و خرمای مقدس یا شناساندن خرما در امارات به عنوان یک کادوی محلی و ملی)، ایجاد و توسعه تعاونی‌ها و اتحادیه‌های قوی از نخل‌دارانی که مالک واحدهای بسته‌بندی هم هستند، بهبود سیستم‌های بسته‌بندی صادراتی بزرگ فله‌ای به بسته‌های کوچک و گرمی، سازماندهی جمع‌آوری‌کنندگان خرما به عنوان واسطه‌ای بین نخل‌دار و صادرکننده یا بخش صنعت، زمینه‌سازی برای برقراری ارتباط منظم و سازماندهی‌شده بین صادرکنندگان یا واحدهای فراوری خرما با نخل‌داران به منظور تولید محصولات با کیفیت مورد‌نظر، ایجاد نخلستان‌های مدرن با مالکیت کارخانجات بزرگ، توسعه تولید خرمای ارگانیک و صادرات آن و در نهایت پیاده‌سازی سیستم‌های کنترل کیفیت و ایمنی مواد غذایی از مهم‌ترین برنامه‌های اجرایی در کشورهای مذکور است.
