خشکی ذخایر زعفران

ذخایر زعفران خشک می‌شود، چون تغییرات آب و هوایی طلای بیابانی ایران را پژمرده کرده است. این تغییرات آب و هوایی شدید، تولید گران‌ترین ادویه جهان را در بزرگ‌ترین منبع تامین‌کننده آن به نصف کاهش داده است. بیتا غفاری نویسنده گزارش از تربت جام ۲۵ دسامبر در فایننشال تایمز نوشت: شهر تربت جام به دلیل وجود هکتارها مزارع رنگارنگ کروکوس که یکی از ارزشمندترین صادرات ایران یعنی زعفران را به ارمغان می‌آورد، مشهور است اما برای رضا یک کشاورز محلی که کیسه‌‌های ادویه نارنجی-قرمز را وارد بازار شلوغ شهر می‌کند، امسال یک فاجعه بود.

او می‌گوید: خانواده من در این فصل فقط ۹۰۰ کیلوگرم برداشت کردند که نسبت به ۱۵۰۰ کیلوگرم سال گذشته کاهش نشان می‌دهد. بیش از ۹۰درصد زعفران جهان از ایران می‌آید، آن هم به دلیل توانایی کشاورزان ایرانی برای پرورش زعفران در آب و هوای خشک‌تر و به دلیل عطر قوی، طعم دلپذیر و رنگ عمیق آن که به عنوان «طلای صحرا» شناخته می‌شود. اما به گفته تولیدکنندگان و بازرگانان، تغییر الگوهای آب و هوا و کمبود آب تاثیر شگرفی بر صنعت تولید زعفران می‌‌گذارد که منجر به کاهش قابل‌‌توجه بازدهی شده و قیمت گران‌‌ترین ادویه جهان را به بالاترین حد خود رسانده است.

کشاورزان منطقه خراسان که شامل تربت جام هم می‌شود، گفتند که عملکرد امسال کمتر از نصف سال ۲۰۲۲ خواهد بود. علی شریعتی مقدم، مدیر اجرایی شرکت نوین زعفران تولیدکننده و صادرکننده پیشرو در ایران گفت: «انتظار می‌رود کل تولید از نزدیک به ۴۰۰ تن به حدود ۱۷۰ تن کاهش یابد.» مجتبی پیام عسگری، مدیر بورس زعفران تربت جام گفت: یخبندان زمستان و به دنبال آن خشکی بهار و تابستان که دمای هوا به ۵۰درجه سانتیگراد رسید، تاثیر مخربی بر منطقه شمال شرق ایران نزدیک به مرز افغانستان بر جای گذاشت. او گفت: «همه ۲۰۰۰ چاه سطحی محلی به طور کامل خشک شدند.»

کارشناسان هشدار می‌دهند که چنین برداشت‌های افراطی از منابع آب صرفا اقدامات یکطرفه و آنی نیست، بلکه نتیجه تغییرات اقلیمی است که الگوهای آب و هوا را در سراسر جهان تغییر می‌دهد. محمد درویش کارشناس محیط‌زیست، می‌گوید: «ایران به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک [محل کشت زعفران] از میانگین جهانی آسیب‌پذیرتر است.» وی افزود: «بارندگی در حال کاهش است و تبخیر و دما در حال افزایش است.» در نتیجه این وضعیت قیمت زعفران ممتاز افزایش یافت و به ۱۴۰۰ دلار در هر کیلو در داخل کشور رسید که دو برابر قیمت سال گذشته است. به گفته تامین‌کنندگان، همین مبلغ می‌تواند ۱۸۰۰ دلار در خارج از کشور باشد. استفاده‌از زعفران یکی از ویژگی‌های بارز غذاهای کلاسیک ایرانی است که در انواع دستور العمل‌ها از جمله ته چین، آش برنجی، خورش‌هایی مانند قیمه و دسرهایی از جمله حلوا و شله زرد استفاده می‌شود.

برخی می‌گویند زعفران خواص دارویی برای تقویت خلق و خو، کاهش سطح قند خون و بهبود بینایی، حافظه و سلامت قلب دارد. فرمانروایان باستانی ایران زعفران را به سربازان می‌‌دادند تا مهارت‌‌های خود را در جنگ افزایش دهند و دانشمندان در حال بررسی استفاده از آن در درمان سرطان و افسردگی هستند. این ادویه همچنین به عنوان رنگ در لوازم آرایشی و عطر استفاده می‌شود. قیمت بالای آن تا حدودی به دلیل ماهیت کار فشرده محصول است. برای تولید یک کیلوگرم زعفران به ۱۷۰هزار گل نیاز است. گل‌های شکننده کروکوس ساتیوس که گروه پاییزه زعفران محسوب می‌شود، در سپیده دم ماه‌های اکتبر و نوامبر، قبل از اینکه سه کلاله زرشکی آن خشک شوند، با دقت با دست چیده می‌شوند. ارزش محصول ایران در دهه‌های اخیر با گسترش کشت و معرفی روش‌های جدید فرآوری افزایش یافته است. استانداردهای بین‌المللی کیفیت وارد و بورس زعفران در سال ۲۰۱۷ راه‌اندازی شد. بازار آتی زعفران نیز راه‌اندازی و صندوق سرمایه‌گذاری برای آن تاسیس شد.

یک تولیدکننده بزرگ زعفران که تقریبا یک‌سوم بازار زعفران ایران را در اختیار دارد و یکی از کسانی است که به راه‌اندازی این بورس کمک کرد، گفت: «این ابتکار باعث جذب تجار و خریداران خانگی شد که به طور سنتی در طلا و ارزهای خارجی سرمایه‌گذاری می‌کردند. بحران در این صنعت در حالی رخ می‌دهد که ایران با تورم سرسام‌آور دست و پنجه نرم می‌کند و اثرات تحریم‌های غرب که بر سر برنامه هسته‌ای اعمال شده، اقتصاد را فلج کرده است.» مدیران صنعت ادویه از این بیم دارند که مصرف داخلی - که حدود یک‌چهارم تولید سالانه را تشکیل می‌دهد - در بحبوحه بحران هزینه‌های زندگی روند رو به کاهشی پیدا کند، زیرا مصرف‌کنندگان ایرانی با نرخ تورم بالای ۴۰‌درصد دست و پنجه نرم می‌کنند. یکی از دلالان شهر مشهد، قطب تجارت زعفران، گفت: «تقاضای داخلی به شدت کاهش یافته است. ما شاهد کاهش ۵۰ درصدی فروش هستیم. قدرت خرید مردم کاهش یافته و بسیاری توان خرید زعفران با قیمت فعلی را ندارند.»

غلامرضا میری، رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران خراسان رضوی گفت: تحریم‌‌های آمریکا بر سر برنامه هسته‌‌ای ایران و متعاقب آن محدودیت دسترسی به سیستم مالی جهانی نیز به تجارت غیرقانونی زعفران دامن زده است. میری گفت: «قاچاقچیان زعفران ایران را با نرخ پایین‌‌تری به کشورهای دیگر می‌‌فروشند که در آنجا نام تجاری خود را تغییر می‌دهند و به‌‌عنوان محصول خود می‌فروشند. افزایش قیمت‌ها بر صادرات از جمله به چین، بزرگ‌ترین خریدار خارج از کشور زعفران ایران نیز تاثیر می‌گذارد. خریداران چینی ۴۵‌درصد از محصول زعفران ایران را به دست می‌‌آورند، در حالی که کشورهای عربی، اسپانیا و ایتالیا نیز مصرف‌کنندگان بزرگ هستند.

پیام عسگری از صرافی تربت جام گفت: بسیاری از دلالان چینی از افزایش قیمت شوکه شدند و رفتند. او افزود: «اگر برگردند باید قیمت‌های بیشتری بپردازند، زیرا محصول بسیار کم است و انبارها خالی است.» زعفران تنها‌ درصد کمی از کل درآمد حاصل از تولیدات کشاورزی ایران را به خود اختصاص می‌دهد، اما برای حدود صد‌هزار خانواده ساکن در مناطق کویری مانند خراسان راه نجات است. عیسی کلانتری وزیر اسبق کشاورزی گفت: برای آنها کشت زعفران بهترین گزینه است. یکی از فروشندگان محلی افزود: «خانواده‌ها به چند کیلو زعفرانی که می‌کارند وابسته‌اند. دولت باید از ما محافظت کند.»