«دنیای‌اقتصاد» کارنامه یک‌ساله قوه مجریه را با ۱۰ کارشناس به بحث گذاشت
چکاپ دیپلماسی دولت سیزدهم
بیش از یک سال است که دولت سیزدهم به ریاست ابراهیم رئیسی آغاز به‌کار کرده و در این یک سال و اندی ما شاهد فراز و فرودهایی در عرصه سیاست خارجی بودیم؛ از بهبود مناسبات با برخی همسایگان و افزایش رفت‌وآمدها گرفته تا تلاش دوباره در مذاکرات احیای برجام و در عین حال سرنوشت این توافق‌نامه. اکنون به مناسبت هفته دولت و با گذشت بیش از ۱۲ماه از آغاز به‌کار دولت رئیسی، در گفت‌وگو با کارشناسان، سیاست خارجی دولت را آسیبشناسی کرده‌ایم.
سیاست خارجی تحتالشعاع برجام
رحمن قهـرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل سیاست خارجی گفت: «در یک سال‌گذشته سیاست خارجی دولت آقای رئیسی به‌رغم اینکه در حوزه مـنطقه‌‌‌‌‌ای، دیپلماسی فعالی داشت و برخی از رهبران کشورهای منطقه از پاکستان و ترکمنستان گرفته تا سایر کشورهای منطقه چون عراق و ترکیه به ایران آمدند و مقامات ایرانی نیز به این کشورها سفر کردند، اما متاسفانه مانند چند سال‌گذشته، سیاست خارجی ایران تحتالشعاع احیای برجام قرار داشت.» قهرمانپور توضیح داد که به تعبیری شاید بتوان گفت فرصت کافی برای پیگیری این دیپلماسی منطقهای به‌وجود نیامد و این مساله بیانگر آن است که همچنان سطح بین‌‌‌‌‌المللی و تحولات آن مهم‌تر و تاثیرگذارتر از تحولات منطقهای است. این پژوهشگر افزود: «اگر ما در سطح بین‌‌‌‌‌المللی، فضای باثباتی نداشته باشیم، در آن صورت پیگیری سیاست منطقهایمان نیز تحت‌تاثیر این فضای بین‌‌‌‌‌المللی قرار خواهد گرفت.»
وی ادامه داد: «به زبان ساده‌‌‌‌‌تر سیاست منطقهای بدون لحاظ کردن سیاست بین‌الملل و متغیرهای آن امکان زیادی برای موفقیت ندارد.»
تنوع‌‌‌‌‌بخشی به روابط خارجی
سعدالله زارعی، کارشناس مسائل بین‌الملل درباره نقطه‌قوت دولت در سیاست خارجی به تنوع در ارتباط‌گیری و گسترش کشورهای مرجع اشاره کرد و گفت: «در این رابطه به‌طور خاص گسترش رابطه با کشورهای همسایه را می‌توان بیان کرد. در یک سال‌گذشته ما شاهد جهش ملموس در روابط ایران با همسایگان و گسترش و تنوع‌‌‌‌‌بخشی به روابط خارجی‌‌‌‌‌مان بودیم.» زارعی در بیان نقطه ضعف دولت از همین زاویه نیز توضیح داد: «فقدان ستادهای پیگیر جهت مصوبات سفرها از جمله نقاط ضعف است؛ درواقع به نسبت تلاش‌های دولت برای گسترش روابط، سازوکارهای داخلی با آن هماهنگ نیست و از سیاست‌ها و تصمیمات دولت به‌خوبی پشتیبانی نمی‌کنند.»
این کارشناس درباره عملکرد دولت در پرونده هستهای تاکید کرد: «دولت آقای رئیسی توانست این اولویت را از عرصه سیاست خارجی بردارد و کشور در یک فضای آرامتری به نسبت قبل قرار بگیرد.» وی افزود: «دولت سیزدهم در سال‌جاری یک اقدام متهورانه در رابطه با واقعی‌کردن نرخ بسیاری از کالاهای اساسی انجام داد که این امر ارتعاش شدیدی را در عرصه اقتصاد کشور ایجاد کرد.» زارعی همچنین گفت: «دولت در همین فضا که می‌‌‌‌‌توانست بر پرونده برجام تاثیر منفی برجای بگذارد، هم توانست پرونده برجام را در فضای آرامتری دنبال کند و هم از اتصال این پرونده به عرصه‌‌‌‌‌های اقتصادی جلوگیری کند.»
برجام باید قبل از جنگ اوکراین احیا می‌شد
حشمت‌‌‌‌‌الله فلاحت‌‌‌‌‌پیشه، رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس در واکـاوی مهـم‌ترین نقطه‌قوت دولت ابراهیم رئیسی گفت: «مهم‌ترین نقطه‌قوت را می‌توان احیای مناسبات دوجانبه و مناسبات منطقهای دانست؛ در این زمینه تلاش‌های خوبی صورت گرفت و شاهد رفع تنش با برخی کشورهای منطقه به‌ویژه آسیای‌مرکزی و قفقاز بودیم.» وی افزود: «یک اقدام دیگر که در دولت‌های پیشین نیز بر انجام آن تاکید شده بود، تلاش ایران برای پیوستن به گروه بریکس است. پیوستن به گروهی که 24درصد از گردش مالی دنیا را دارد می‌تواند کمک اساسی به کشور بکند و امیدوار هستم که ایران بتواند در سال‌آینده موفق به عضویت در این گروه شود.» فلاحت‌‌‌‌‌پیشه مهم‌ترین نقطه ضعف دولت سیزدهم را در سیاست‌های برجامی دانست و توضیح داد: «به‌نظر من در این‌خصوص بیش از حد زمان را از دست دادیم و اگر دولت می‌‌‌‌‌توانست پیش از بحران اوکراین توافق را صورت دهد طبیعتا ایران خیلی زودتر به مزایای برجام و رفع تحریمها دست پیدا میکرد.» این نماینده پیشین مجلس همچنین بر ضعف دیپلماسی اقتصادی دولت تاکید کرد و افزود: «دیپلماسی اقتصادی دولت به‌شدت تحت‌تاثیر یک‌سری شعارها قرار گرفته و درواقع دولت باید از کانال شعار خارج شود.»
وی با اشاره به اینکه برجام صرفا توافقی میان ایران و آمریکا نیست، گفت: «معنای برجام برداشتن بیش از دو‌هزار تحریم است که عملا فرصت‌های زیادی را در عرصه سیاست خارجی از ایران سلب کرده است.» فلاحت‌‌‌‌‌پیشه در نهایت تاکید کرد: «به‌نظر می‌رسد دولت برخی از شعارهایی که طرفدارانش در زمان دولت قبلی درخصوص برجام میدادند مبنی‌بر اینکه برجام اثری بر اقتصاد کشور ندارد را باور کرده است؛ این در حالی است که برجام صرفا یک قرارداد نیست بلکه بیش از دو‌هزار تحریم است و اگر دولت کاملا این موضوع را درک میکرد، خیلی جدی‌‌‌‌‌تر در این رابطه وارد عمل می‌شد.»
ضعف در دیپلماسی عمومی
حسن بهـشتی‌پور، کارشناس مسائل منطقه هم در ارزیابی سیاست خارجی دولت رئیسی به «دنیای‌اقتصاد» گفت: نقطه‌قوت دولت سیزدهم را باید در توسعه همکاری با همسایگان مورد‌توجه قرار داد. در حوزه آسیای‌مرکزی، قفقاز و روابط با جمهوری‌آذربایجان، ترکیه و عراق نسبت به دولت قبل وضعیت روابط بهتر شده است، اگرچه زمینه‌های این بهبود روابط در دولت قبل ایجاد شده بود، اما قاطعیت دولت رئیسی در پیشبرد این حوزه مشهود بوده است. بهشتی‌پور در بیان نقطه ضعف دولت سیزدهم هم ابراز کرد: نقطه ضعف دولت سیزدهم به مساله مهم دیپلماسی عمومی برمی‌گردد که البته در چهار دهه گذشته مشهود بوده است، اما در دولت سیزدهم بیشتر به‌چشم می‌خورد، در واقع در حوزه ارتباط با نخبگان، رسانه‌ها، افکار عمومی کشورهای دیگر، تبیین مسائل سیاست خارجی از جمله برجام که برای مردم بسیار مورد‌توجه است، ضعف‌های جدی دیده می‌شود.
سیاست منطقهایمان منسجم است
دیاکو حسینی، کارشناس مسائل بین‌الملل نیز در ارزیابی سیاست خارجی دولت سیزدهم گفت: «ما سال‌هاست چیزی به‌عنوان سیاست خارجی نداریم و آنچه که داریم روابط خارجی است؛ همزمان با دوره ریاست‌‌‌‌‌جمهوری آقای خاتمی، ایران به‌دستیابی به یک سیاست خارجی منسجم نزدیک شده بود اما همزمان با آن دوره، حملات 11سپتامبر، حمله آمریکا به عراق و افغانستان و سپس بالا گرفتن تنش هستهای بین ایران و آمریکا، بار دیگر سیاست خارجی کشور ما را درگیر روزمرگی برای رفع این بحران‌‌‌‌‌ها کرد.» به گفته حسینی این تحولات باعث شد که عملا ایران یک سیاست خارجی نداشته باشد اما در ازای آن، ما در بیش از 20سال‌گذشته صرفا موفق شدیم که یک سیاست منطقهای با اهداف و روش‌های روشن داشته باشیم. وی توضیح داد: «در سیاست خارجی و بین‌‌‌‌‌المللی برخلاف منطقهای، ما چنین سیاست منسجمی نداریم و آنچه که داریم صرفا روابط خارجی است با هدف رفع تحریمها، کاستن اثر تحریمها و گذراندن روزمرگی‌‌‌‌‌های روابط خارجی.» کارشناس مسائل سیاست خارجی گفت: «بعد از برجام این امکان یک‌بار دیگر فراهم شد تا ما بتوانیم از این تنش‌ها بکاهیم و فرصت کافی برای شکل‌دادن به یک سیاست خارجی در امور بین‌‌‌‌‌المللی داشته باشیم که متاسفانه بعد از خروج آمریکا از برجام، یک‌بار دیگر تنش‌ها بالا گرفت و مانع از این اقدام شد. شرایطی که تا به امروز تداوم داشته است.» حسینی با بیان این موضوع که در روابط منطقهای، اوضاع جمهوری‌اسلامی بهتر است، تاکید کرد: «اما از آنجایی که روابط منطقهای تابعی از سیاست‌های کلی‌‌‌‌‌تر ما در رابطه با امور جهانی است در آنجا نیز نقص‌‌‌‌‌های عمده‌‌‌‌‌ای داریم؛ به بیان دیگر اهداف و روش‌ها مشخص نیستند و سردرگمی در سیاست خارجی در دولت آقای رئیسی نیز همچون دولت‌های پیشین قابل‌مشاهده است.»
دولت رئیسی اهل مذاکره است
جاوید قرباناوغلی، دیپلمات پیشین ایران نیز با بیان اینکه یکی از ویژگی‌های این دولت این است که دولت با نظام کاملا یکدست شده، گفت: «یعنی یک همسویی بالایی بین سه قوه قابل‌مشاهده است. به اضافه اینکه نهادهای حاکمیتی هم همسو هستند.» قرباناوغلی افزود: «برخی کارشناسان تصورشان بر این بود که گرههای کور سیاست خارجی و مشکلاتی که پیشروی دولت قبلی قرار داشت در این دولت عملا پشت‌سر گذاشته خواهد شد.» وی با تاکید بر اینکه یکی از این مشکلات که مساله اقتصاد کشور نیز به آن گره خورده، بحث توافق هستهای است، بیان کرد: «من در دولت فعلی در رابطه با توافق هستهای یک نقطه‌قوت می‌‌‌‌‌بینم؛ یعنی این دولت برخلاف شعارهایی که پیشتر حامیان و سیاسیون آن مبنی‌بر مخالفت با برجام میدادند، اما تصمیم گرفت که پای میز مذاکرات حاضر شود.» به گفته این کارشناس، انتظار می‌رفت درحالی‌که نظام، حاکمیت و قوه مجریه یکدست شده‌‌‌‌‌اند، در کمترین زمان ممکن به توافق دست پیدا کنیم، اما متاسفانه این اتفاق نیفتاد. وی توضیح داد: «از زمان شروع مذاکرات احیای برجام از دولت آقای روحانی 17ماه گذشته و طی چند ماهی که 5 دور مذاکره در دولت قبلی انجام شد، مخالفان برجام مانع از پیشروی تیم مذاکره‌کننده در مسیر مذاکرات احیای برجام شدند.» قرباناوغلی معتقد است که ایران 17ماه فرصت‌‌‌‌‌سوزی کرد و از نظر اقتصادی، کشور بسیار متضرر شد و این میزان را روزانه بین 250 تا 300میلیون دلار تخمین می‌زنند.
این کارشناس درخصوص نقطه‌عطف دولت رئیسی به رویکرد آن به سازمانها، دولت‌ها و روابط با همسایگان اشاره کرد و گفت: «البته عضویت در برخی سازمانها و حتی پیگیری روابط با کشورهای دیگر کار یک هفته و یک‌ماه نیست و استارت بسیاری از تحولات در حوزه سیاست خارجی از دولت قبل زده شده بود؛ مانند مذاکره با چین یا پیوستن به سازمان همکاری شانگهای که پروسه آن در دولت قبل شروع شد و در این دولت به نوعی به سرانجام رسید.» قرباناوغلی در نهایت گفت: «باید توجه داشته باشیم که رویکرد منطقهای بدون تکمیل حلقه همکاری‌‌‌‌‌های بین‌‌‌‌‌المللی که در برجام خلاصه شده، نشدنی نیست اما سخت و دشوار است. در عین حال کشورهای منطقه نیز در انتظار نتیجه مذاکرات احیای برجام برای بهبود بیشتر مناسبات‌‌‌‌‌شان با تهران هستند.»
امیر عبداللهیان بهترین انتخاب بود
مهدی ذاکریان استاد دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات در بیان نقاط قوت و ضعف سیاست خارجی دولت سیزدهم به مساله کامیابی در سیاست خارجی اشاره کرد و به «دنیای‌اقتصاد» گفت: کامیابی در سیاست خارجی یعنی تحقق اصول و اهداف سیاست خارجی که در قانون اساسی مورد اشاره قرار گرفته است. به‌عنوان مثال رابطه خوب با کشورهای مسلمان، گروه‌ها و جنبش‌های رهایی‌بخش و کشورهای جنوب بهتر نشده است. مذاکرات ایران و عربستان همچنان به نتیجه ملموسی نرسیده است. روابط با مصر و برخی بازیگران عربی هم عملا تفاوت ملموسی با دولت قبل به خود ندیده است و وضعیت مانند گذشته است. در حوزه سایر کشورها یعنی کشورهای اروپایی هم روابط تیره‌تر شده است. ذاکریان همچنین عدم‌بهره‌گیری از فرصت‌ها، طولانی‌شدن مذاکرات، دستاوردهای اندک و عدم‌بازشدن گرههای سیاست خارجی را از دیگر نقاط ضعف دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی بر‌شمرد. این استاد دانشگاه در بیان نقاط قوت دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی به انتخاب وزیر امورخارجه اشاره کرد و گفت: شخصی که برای این سمت انتخاب شده است، یکی از دلسوزترین مدیران نظام جمهوری‌اسلامی ایران است که پیگیر حل مسائل و مشکلات ملت ایران است و کمتر به فکر منافع شخصی و حزبی است. این انتخاب صحیح در میان وزرای دولت سیزدهم مشهود است. ذاکریان در ادامه افزود: مجموعه دستگاه دیپلماسی اعم از معاونان، سخنگو، مذاکره‌کننده ارشد هستهای و سایرین نسبت به انتقادهای داخلی و خارجی دارای تحمل و صبر بالایی هستند و واکنش تند و نامناسبی به انتقادات ندارند. حتی خود شخص رئیس‌جمهور نیز واکنش تندی نسبت به انتقادات به عملکرد دولت نداشته است، از این‌رو این صبوری و متانت یک حسن دولت سیزدهم است.
برجام نقطه ضعف و قوت همزمان
قاسم محبعلی کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه نیز در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» با اشاره به نقاط قوت و ضعف دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی گفت: نقطه ضعف و قوت این دولت همزمان به مذاکرات برجام برمی‌گردد. به این معنی که نقطه ضعف دولت سیزدهم عدم به‌نتیجه رساندن مذاکرات احیای برجام است که میلیاردها دلار به اقتصاد کشور ضرر زده است، یعنی هر روز به نتیجه‌نرسیدن مذاکره مساوی با ازدست‌رفتن درآمدهای نفتی است. محبعلی‌افزود: نقطه‌قوت دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی این است که در آستانه توافق احیای برجام قرار دارد که تحقق آن یک دستاورد بزرگ برای دولت خواهد بود. این کارشناس مسائل منطقه همچنین در بیان سایر نقاط ضعف دولت سیزدهم گفت: در ارتباط با سایر کشورها روال سابق همچنان وجود دارد. هرچند بعد از بحران اوکراین، فضا تغییر کرده اما همچنان روندهای سابق در جریان است و عملا بهبود ملموسی را شاهد نیستیم.
رایزنی اقتصادی حرکت رو به جلو بود
اردشیر پشنگ، پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه هم در ارتباط با کارنامه یکسالگی دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی به «دنیای‌اقتصاد» گفت: با گذشت یک‌سال از روی کار آمدن دولت سیزدهم، دستاورد خاصی در حوزه سیاست خارجی رقم نخورده است تا مورد اشاره قرار بگیرد، اما از نظر سازمانی، افزایش تعداد رایزن‌‌‌‌‌های اقتصادی در سفارت‌‌‌‌‌خانه‌‌‌‌‌های مختلف را می‌توان یک حرکت رو به جلو ارزیابی کرد. پشنگ افزود: درباره نقاط ضعف دولت باید گفت اولا استراتژی کلی در سیاست خارجی، سردرگم، واکنشی و متاثر از رقابت قدرت در بین اصولگرایان داخلی است و این امر تاثیر منفی در پرونده‌‌‌‌‌های مختلف جاری در سیاست خارجی گذاشته است که مهم‌ترین آنها کُند شدن روند احیای برجام است که به مانند قفلی بزرگ بر دیگر عرصه‌‌‌‌‌های سیاسی و اقتصادی کشور تاثیر منفی داشته است. ثانیا با پررنگ شدن گفتمان شرق‌گرایی شاهد افزایش غیرمنطقی در دیپلماسی اول شرق، به سمت روسیه و به‌طور خاص چین هستیم، در حالی‌که هم تجربه تاریخی، هم موقعیت ژئوپلیتیک و هم منافع نه فقط میان‌مدت تا بلندمدت، بلکه کوتاه‌مدت ما در ایجاد تعادل و توازن در روابط با شرق و غرب است و هرگاه کفه ترازو به سمت هریک سنگینی کرده با افزایش هزینه در سیاست خارجی مواجه بوده‌‌‌‌‌ایم، این امر طی یک‌سال گذشته هم باعث شد در جریان جنگ روسیه علیه اوکراین، نه فقط به بازیگری بیشتر دست زند، بلکه عملا این جنگ و منافع روسیه، سایه سنگینی بر فضای مذاکرات هستهای در وین افکند و در حالی‌که زمستان سال‌گذشته همه منتظر اعلام احیا بودند، این مهم هنوز هم روی نداده است!
این کارشناس مسائل منطقه در ادامه ابراز کرد: ثالثا در پرونده‌‌‌‌‌های منطقهای هم این کندی قابل‌مشاهده است از جمله در روند عادی‌سازی روابط با عربستان‌سعودی که با سکته‌‌‌‌‌های مختلف مواجه شده و این امر علاوه‌بر تاثیر منفی بر روابط متقابل، باعث تداوم بحران پرهزینه یمن شده است. همچنین در قبال پرونده عراق به‌طور ویژه، به مانند دولت قبل، دولت فعلی هم بر اساس همان روندهای پیشین گام برداشته و تطبیق‌‌‌‌‌دادن خود و تغییر در برخی استراتژی‌‌‌‌‌ها در برابر تغییرات مهم در اتمسفر سیاسی بغداد و حتی اربیل روی نداده است و به‌نظر می‌رسد با همان فرمول پیشین در عراق در حال گام‌برداشتن هستیم.
دولت گفتمان ندارد
سعید شکوهی، استادیار دانشگاه علامه‌طباطبایی در ارتباط با کارنامه سیاست خارجی دولت رئیسی به «دنیای‌اقتصاد» گفت: درباره عملکرد دولت سیزدهم در سیاست خارجی باید به چند محور اشاره کرد: اول؛ دولت در حوزه سیاست خارجی نتوانست عملا یک چارچوب مفهومی یا کلیدواژه از خود نشان بدهد که نمایاننده رهیافت کلی دولت و اصول و اهداف آن در حوزه سیاست خارجی باشد. برعکس دولت قبل که حداقل توانسته بود یک تصویر روشنی از مختصات فکری و نظری خود ارائه دهد، هرچند در عمل چندان موفق نبود. شکوهی در بیان محور دوم افزود: مساله دوم مشکلات سیاست خارجی است که دولت سیزدهم در شناسایی مشکلات سیاست خارجی عملکرد موفقی داشته است. برعکس دولت قبل که در شناسایی مشکل با همسایگان عملکرد موفقی نداشت. دولت رئیسی از ابتدا تلاشش این بوده که می‌خواهد با کشورهای منطقه تعامل گسترده داشته باشد و مشکل بعدی را هم حل مساله مذاکرات هستهای تعریف کرده است. با وجود شناسایی خوب مشکلات، اما در اجرا دولت عملکرد خوبی را ثبت نکرده است. در طراحی استراتژی‌های کارآمد، اعتمادآفرین و پایدار حداقل در سطح منطقه موفق نبوده‌اند و در حوزه مذاکرات احیای برجام هم تفاوت چندانی با مذاکرات برجامی دولت قبل نداشته است و یک‌سال هم زمان را از دست داده‌ایم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در محور سوم ارزیابی کارنامه دولت، باید به این نکته اشاره کرد که دولت افراد مناسبی را برای اهدافی که مشخص کرده بود انتخاب نکرد، یعنی ما مواردی را مطرح کردیم ولی عملا افرادی را در جایگاه وزارت‌خارجه قرار دادیم که چندان به مذاکره و تفاهم و مصالحه اشراف و تسلط کافی نداشتند. محوری که نیازمند اصلاح است. وی در پایان افزود: در نتیجه سیاست خارجی هم دستاورد خاصی را بعد از یک‌سال مشاهده نمی‌کنیم. نه مشکلات با همسایگان کم شده، حتی در جاهایی هم مشکلات افزایش پیدا کرده است. از طرف دیگر پرونده هستهای هم به‌جایی نرسیده است، بنابراین آن تصویری که ما از یکسالگی سیاست خارجی دولت سیزدهم داریم این است که یک کل منسجم نیست، یعنی در حوزه نظر و شناسایی مشکلات خوب عمل کرده ولی در حوزه اجرا موفق نبوده است.
