حادثه فروریزش در منطقه ۱۸، مخاطرات ناشی از تلاقی خطوط راهآهن پرمسافر با زونهای ناپایدار زمین را آشکار کرد
ریسک فرونشست در شریان ریلی تهران
به گزارش «دنیای اقتصاد»، با فرونشست زمین در منطقه ۱۸، هشدار آسیب به خطوط ریلی در این منطقه جنوب پایتخت جدیتر شد. در پی ریزش بخشی از محدوده غربی شهرک ولیعصر، ارتباط احتمالی این حادثه نشست ناگهانی که از آن با عنوان «فروریزش زمین» یاد شد، با بارندگیهای اخیر در کانون توجه قرار گرفت. علت احتمالی این رخداد، جریان آب در مجاری زیرسطحی مانند قنوات خشک یا رگآبهای طبیعی عنوان شده که پس از بارندگیهای اخیر، موجب آبشستگی و بسط حفرات زیرسطحی شده و بر اثر ارتعاشات محیطی، فروریزش ناگهانی ایجاد کرد.
نکته مهم این رخداد، بررسی موقعیت نقطه فرونشست در بستر تصاویر ماهوارهای است که مسیر قنوات تهران را در این ناحیه نشان داده است؛ محدودهای از منطقه ۱۸ که مسیر ریلی تهران–تبریز در بخش جنوبی آن است و در تلاقی با امتداد رشته قنوات و زونهایی با نرخ تشدید یافته فرونشست زمین قرار دارد. مقایسه مناطقی از تهران که خطوط ریلی راهآهن از آنها میگذرد، یعنی مناطق ۱۱، ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ تهران، با مناطقی که درگیر فرونشست هستند شامل مناطق ۱۱، ۱۲، ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۱ حاکی از تهدید جدی و ریسک بالای فرونشست در خطوط ریلی واقع در تهران است.
در حال حاضر هفت منطقه ریلی تهران در تلاقی با مناطق دچار فرونشست هستند و با توجه به تغییرات اقلیمی که پایتخت این روزها تجربه میکند، کمآبی و خشکسالی، خاک پایتخت را تشنه نگه داشته است. به این ترتیب با بارندگی، نه تنها از خطر فرونشست کاسته نمیشود، بلکه این پدیده جوی خود به یک تهدید برای ریزش ناگهانی زمین در پهنههایی که خاک آنها دچار سستی است، تبدیل خواهد شد. زمین در منطقه ۱۸ در جریان حادثه اخیر، سه خودرو را بلعید و اکنون خطر فرونشست در مسیر خطوط ریلی تهران و ریزشهای عمیق احتمالی در آینده، از حالت هشدار موضعی خارج شده و به یک «ریسک ساختاری» برای شبکه ریلی پایتخت تبدیل شده است. بر اساس آنچه از سوی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی مطرح شده است، مساله تشدید فرونشست در خطوط ریلی تهران نتیجه برهمکنش چند عامل است؛ از جمله افت شدید آبهای زیرزمینی، شبکه متروکه قناتها و رگآبهای طبیعی و احتمالا حضور زیرساختها و تاسیسات در این مناطق.
تجربه اسپانیا
به گزارش «دنیای اقتصاد»، تاثیر فرونشست بر خطوط ریلی پدیدهای جهانی است و کشورهای مختلف جهان تحقیقات گسترده و متفاوتی را برای بررسی این پدیده و ارائه راهکار بهمنظور حفاظت از خطوط ریلی موجود و توسعه دیگر خطوط ریلی به کار میگیرند. در پژوهشی که برای بررسی تاثیر فرونشست بر خطوط ریلی در اسپانیا انجام شد، از تصاویر ماهوارهای به عنوان مهمترین منبع برای شناسایی خطوط ریلی در معرض خطر فرونشست و تشخیص نحوه تغییر شکل خطوط شناسایی شده استفاده شد. محققان این پژوهش با استفاده از دادههای ماهوارهای راداری SAR و با روش تداخلسنجی تفاضلی رادار دهانه مصنوعی (DInSAR) میزان فرونشست در خطوط ریلی در بخش مرکزی دره اِبرو در شمالشرق اسپانیا را اندازهگیری کردند. در تحقیق دیگری که برای تعیین تاثیر فرونشست زمین بر مسیرهای راهآهن سریعالسیر پکن انجام شد، ایمنی ۱۰ مسیر ریلی سریعالسیر چین که تا سال ۲۰۲۰ مورد بهرهبرداری قرار گرفتند، تحتتاثیر فرونشست اعلام شد.
در این تحقیق ایمنی عملیاتی خطوط سریعالسیر بررسی شد و از نرمافزار المان محدود ABAQUS استفاده شد تا تاثیر بر ظرفیت باربری شمعهای پل و مسیرهای بتنی ریلی بررسی شود. در ایران مطالعات سیستماتیک و جامع درباره تاثیر فرونشست زمین بر خطوط ریلی بسیار محدود است، مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی نیز در هفتههای اخیر در نخستین جلسه کارگروه فرونشست در این مرکز اعلام کرده بود، مطالعاتی را در زمینه فرونشست در ۱۰ فرودگاه کشور، پنج مسیر ریلی و چهار مسیر جادهای انجام داده است. «دنیای اقتصاد» در گزارشی که در ششم مرداد ماه سال جاری با عنوان «آلارم فرونشست در شبکه ریلی» منتشر کرد، توضیح داد که نتایج این مطالعات منتشر نشده و معلوم نیست این مکانها، همان مکانهای شناسایی شده قبلی است و یا تغییراتی در آن وجود دارد.
نتایج این مطالعات با گذشت چهار ماه دیگر، هنوز منتشر نشده است، اما در آن گزارش ۵ مسیر ریلی که در معرض فرونشست متوسط تا شدید بودند معرفی شد. مسیرهای ریلی تهران – مشهد، خطوط جنوب تهران و ایستگاهها و مسیر راهآهن تهران، ری، گرمسار و ورامین میزان درگیری شدید با فرونشست، مسیر سریعالسیر تهران – قم – اصفهان درگیری بسیار شدید و مسیر ریلی اصفهان – شیراز درگیری متوسط تا شدید با فرونشست دارند. با فرونشستی که در روزهای اخیر در منطقه ۱۸ رخ داد، مسیر ریلی تهران – تبریز نیز با نرخ تشدید یافته در این فهرست قرار خواهد گرفت. بیت اللهی نیز در آن گزارش هشدار داده بود « در اطراف شهرهای تهران، مشهد و اصفهان که کانونهای جمعیتی بزرگ ایران هستند، وسعت و میزان فرونشست بسیار بالاست. در نتیجه در این نقاط لاجرم زیرساختهای بیشتری از خطوط حملونقلی گرفته تا شریانهای حیاتی، از جمله خطوط نفت و گاز وجود دارد. با این تمرکز جمعیتی و زیرساختی انتظار اینکه خطوط حملونقل، شریانهای حیاتی و زیرساختها با زونهای (نواحی) فرونشستی بالا مواجه شوند دور از انتظار نیست.»
ریسک مبهم خطوط پرمسافر
علی بیتاللهی در گفتوگو با «دنیای اقتصاد»، درباره عدم انتشار اطلاعات پنج مسیر ریلی در معرض فرونشست در ایران، با تایید این موضوع درباره اقدامات وزارت راه و شهرسازی برای این مساله میگوید: ما این موضوع را بسیار پیگیری کردیم، اما به سرانجامی نرسید. البته در جریان نیستم که آیا شرکت راهآهن راسا کاری انجام داده است یا نه؛ با این حال پیگیریهایی که از طرف مرکز تحقیقات انجام شد به جایی نرسید.او میگوید از آنجا که خطوط ریلی در اقصی نقاط کشور گسترش دارند و وسعت فرونشست نیز در نقاط مختلف متفاوت است، در نتیجه باید اولویتبندیهای ویژهای صورت بگیرد و حتما برای زونهای با خطر بالا تمهیدات مهندسی در نظر گرفته شود تا از وقوع حوادث جلوگیری شود. بیت اللهی با اشاره مجدد به مسیرهای ریلی پرمسافری که اکنون در خطر فرونشست هستند از جمله اصفهان – شیراز، تهران – مشهد در محدوده جغرافیایی نیشابور و ورامین و دیگر زونها که فرونشست همراه با شکافها و ترکهای فرونشستی هستند، میگوید اینها باید در اولویت قرار بگیرند و اقداماتی انجام شود که حداقل اگر از فرونشست جلوگیری نمیشود، از بروز حفرهها و شکافها در مسیرهای ریلی و خطرات ناشی از آن جلوگیری به عمل آورد.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پاسخ به این سوال که در کشورهایی که خطوط ریلی آنها در معرض فرونشست قرار گرفتهاند، با استفاده از فناوری و تصاویر ماهوارهای بررسیهای بسیار جزئی درباره شکل تغییر خطوط ریلی و میزان انحراف و مواردی از این دست انجام شده است، آیا در ایران نیز از چنین ابزارهایی استفاده میشود یا نه میگوید: فعلا برای مسیر ریلی که انحنای ریل و یا خمشدگی ناشی از فرونشست بررسی شده باشد کاری انجام ندادهایم. مسیر خطوط ریلی در زونهای فرونشستی از فرونشست زمین تبعیت میکند و هرچقدر که روی این پدیده متمرکز شویم روی آثار ریلی نیز میتوان نظر داد. او میگوید در شرایط کنونی نیاز اصلی این است که زونهای اولویتدار به ویژه در مسیر تلاقی با قناتها و زونهای با شکافهای فرونشستی شناسایی شود و عملیات استحکام پی انجام شود.
روز گذشته محمد آقامیری رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران در توضیح حادثه منطقه ۱۸گفت: این اتفاق ناشی از فرونشست نبوده و در سالهای گذشته نیز مواردی از این دست رخ داده است. وی توضیح داد: زمانی که تاسیسات مختلف ایجاد شده، در خاک منطقه کوبش لازم صورت نگرفته و این باعث فروشستگی خاک و ایجاد عارضه در سطح زمین شده است. با این حال آقامیری ضمن اشاره به به فرونشست ۳۰ سانتیمتری در این منطقه که ناشی از برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی است، اذعان کرده است: از آنجا که فرونشست به مرور و در این منطقه شاید با میانگین نرخ روزانه یک میلیمتر به وجود میآید، منجر به خسارت دفعی به مراکز و تاسیسات نمیشود و تبعات آن به صورت تدریجی به مراکز زیرساختی از جمله شریانهای حیاتی خسارت وارد میکند.
به گزارش «دنیای اقتصاد»، با توجه به وسعت و پراکندگی شبکه ریلی در ایران و شواهدی از وجود پهنههای فرونشستی در مسیرهای مهم ریلی، وضعیت خطوط مختلف در مواجهه با خطر فرونشست، نیازمند مطالعات دقیق و فوری است. پیش از آنکه حادثهای ناگهانی گریبان قطاری را بگیرد و آسیب جانی و مالی گستردهای به همراه آورد، لازم است اقدامات پیشگیرانه شامل پایش مستمر، مدلسازی ریسک و استحکامبخشی زیرساختها انجام شود. متاسفانه شواهد نشان میدهد که این نیاز فوری هنوز در سطح سیاستگذاری و مدیریت شبکه ملی راهآهن کشور جدی گرفته نشده است و بدون توجه به آن، این شبکه در معرض ریسکهایی قرار دارد که هنوز قابل پیشگیری هستند.
