سیاستگذاران اقتصادی در مواجهه با نوسان ناشی از پاندمی کووید-۱۹در جهان چه کردند؟
نسخه نجات بورسها از کرونا
به دنبال شیوع ویروس کرونا در اوخر سال ۲۰۱۹ میلادی، بازارهای اوراق بهادار سراسر دنیا در مارس ۲۰۲۰ میلادی سقوطی واقعی را تجربه کردند. پاندمی ویروس کرونا منجر به تضعیف فعالیت‌‌‌های اقتصادی شد و ادامه فعالیت برای اکثر کسب و کارها را با مشکل مواجه کرد. این امر باعث ترس و نگرانی سرمایه‌گذاران در رابطه با اثر پاندمی ویروس کرونا بر اقتصاد و به تبع آن بازارهای اوراق بهادار شد و سرمایه‌گذاران را بر آن داشت تا برای حفظ ارزش سرمایهگذاریهای خود اقدام به فروش هیجانی اوراق بهادار کرده و در نتیجه مقدمات سقوط بازارهای اوراق بهادار را فراهم کردند. مدیریت تحقیق و توسعه شرکت بورس در گزارشی به قلم کامران سلمانی قرائی علاوه بر بررسی میزان اثرپذیری بازار سهام در سال ۲۰۲۰ میلادی در کشورهای مختلف بر اثر پاندمی کرونا، اقدامات اتخاذ شده از سوی مسوولان اقتصادی و نهادهای ناظر بورس‌‌‌های اوراق بهادار کشورهای مختلف برای مواجهه با این بحران و جلوگیری از سقوط بیشتر بازارهای اوراق بهادار را بیان کرده است.
دردناکترین سقوط جهانی سهام
سقوط بازارهای سهام در سال ۲۰۲۰ میلادی یک سقوط جهانی بود که از ۲۰ فوریه ۲۰۲۰ میلادی آغاز و در ۷ آوریل پایان یافت و دلیل اصلی آن نیز، پاندمی ویروس کرونا معرفی شده است. شیوع ویروس معروف به کووید-۱۹در اواخر دسامبر سال ۲۰۱۹ میلادی از چین شروع شد و در فوریه و مارس ۲۰۲۰ میلادی به بسیاری از کشورهای جهان گسترش یافت. به منظور کاهش گسترش ویروس کرونا، بخشهای بزرگی از اقتصاد به‌ویژه صنعت حملونقل تعطیل شدند. این امر باعث ایجاد نوسان عظیمی در بازارهای اوراق بهادار در اواخر فوریه ۲۰۲۰ میلادی شد و افت شدید قیمت سهام در بورس‌‌‌های اوراق بهادار سراسر دنیا را به همراه داشت؛ به طوری که بازارهای سهام در سراسر جهان یکی از دردناکترین مراحل اصلاح را در ماه مارس ۲۰۲۰ شاهد بودند و متحمل سقوط شدند.
بورس‌‌‌های اوراق بهادار آمریکا
تا اواسط فوریه ۲۰۲۰ میلادی، بازارهای سهام آمریکا یک دوره رونق حدودا ۱۱ ساله پس از بحران مالی ۲۰۰۸ را تجربه کردند؛ به طوری که شاخص داوجونز به بیشترین مقدار خود طی بیش از ۱۰۰ سال اخیر رسیده بود. اما بعد از آن، پاندمی ویروس کرونا بیشتر مورد توجه کشورها قرار گرفت و تاثیرات منفی آن بر بازارهای سهام مشهود شد. در ۲۰ فوریه ۲۰۲۰میلادی، وضعیت بازار سهام آمریکا با تغییرات شدیدی مواجه شد و از روند صعودی به نزولی تغییر کرد. این روند نزولی در ماه مارس نیز ادامه یافت به طوری که در ۹ مارس ۲۰۲۰ میلادی، برای اولین بار بعد از بحران مالی سال ۲۰۰۸ میلادی، وال‌استریت یک سقوط واقعی را تجربه کرد و هر سه شاخص اصلی بازار سهام آمریکا یعنی شاخص‌های داو جونز، نزدک و اساندپی۵۰۰، از لحاظ مقداری، بزرگ‌ترین سقوط خود در تاریخ را متحمل شدند. روز ۹ مارس ۲۰۲۰ میلادی معروف به دوشنبه سیاه، قطعا یک روز فراموش‌‌‌نشدنی برای تمام فعالان بازار سهام خواهد بود. در چنین روزی شاخص داوجونز کاهش ۷۹/ ۷ درصدی را تجربه کرد و با ۷۶/ ۲۰۱۳ واحد کاهش به ۰۲/ ۲۳۸۵۱ واحد رسید.
در روز ۱۱ مارس، سازمان بهداشت جهانی رسما این بیماری را به عنوان یک بیماری همه‌گیر اعلام کرد. بعد از اعلام سازمان بهداشت جهانی در خصوص پاندمی کرونا، در روز پنج‌شنبه ۱۲ مارس نیز شاخص داوجونز حدود ۹۹/ ۹ درصد کاهش یافت و رکورد جدید دیگری را از لحاظ افت شاخص به ثبت رساند و با ۶۰/ ۲۳۵۲ واحد کاهش به ۶۲/ ۲۱۲۰۰ واحد رسید. در ادامه سقوط بازار سهام آمریکا، در روز ۱۶ مارس، شاخص داوجونز ۹۳/ ۱۲ درصد معادل ۱۰/ ۲۹۹۷ واحد افت کرد و مجددا بزرگ‌ترین کاهش یکروزه خود را از لحاظ مقداری به فاصله فقط چند روز در تاریخ بازار سهام آمریکا تجربه کرد. شاخص اساندپی۵۰۰ نیز در روز ۱۶ مارس حدود ۱۲ درصد افت کرد و به کمترین مقدار خود از دسامبر ۲۰۱۸ میلادی رسید. همچنین شاخص نزدک حدود ۳/ ۱۲ درصد در این روز کاهش یافت. کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا که در واکنش به بحران ۱۹۸۷ میلادی، اقدام به ایجاد متوقف‌‌‌کننده‌‌‌های خودکار کرده بود، تا قبل از سقوط بازار سهام در سال ۲۰۲۰ میلادی، فقط یک بار مجبور به استفاده از این متوقف‌‌‌کننده‌‌‌های خودکار در سال ۱۹۹۷ شده بود؛ اما سقوط غیرمنتظره بازار سهام در روزهای ۹، ۱۲، ۱۶ و ۱۸ مارس ۲۰۲۰ میلادی که طی آن شاخص اساندپی۵۰۰ بیش از ۷ درصد نسبت به قیمت پایانی روز قبل کاهش یافته بود، باعث فعال شدن متوقف‌‌‌کننده‌‌‌های خودکار شد تا معاملات بازار سهام آمریکا ۴ بار (هر بار به مدت ۱۵ دقیقه) متوقف شود.
شاخص بورس‌‌‌های هند
شاخص اصلی بورس بمبئی هند (SENSEX) از حدود ۴۱۵۷۰ واحد در ۱۲ فوریه ۲۰۲۰ میلادی به حدود ۲۵۹۸۰ واحد در ۲۳ مارس ۲۰۲۰ میلادی رسید و بیش از ۳۷ درصد کاهش یافت. اما بعد از ۲۳ مارس، شاخص SENSEX با روند رو به رشدی همراه شد؛ به طوری که طی دوره یکساله تا ۲۳ مارس ۲۰۲۱ میلادی تقریبا ۹۲ درصد افزایش یافت و به بیش از ۵۰ هزار واحد رسید. شاخص SENSEX تا انتهای جولای ۲۰۲۱ میلادی به ۵۲۵۸۶ واحد رسیده بود اما بعد از اعلام رسمی سازمان بهداشت جهانی درباره پاندمی کرونا، شاخص SENSEX در روز ۱۲ مارس حدود ۱۸/ ۸ درصد و در ۱۶ مارس حدود ۸ درصد افت کرد و در ادامه روند نزولی خود در ۲۳ مارس حدود ۱۵/ ۱۳ درصد دیگر کاهش یافت. شاخص اصلی بورس ملی هند (Nifty۵۰) نیز در ۱۲ مارس حدود ۳۰/ ۸ درصد و در ۲۳ مارس حدود ۱۳ درصد سقوط کرد. به جز دو سهام HUL و Nestle، تمام سهام حاضر در شاخص SENSEX در ماه مارس ۲۰۲۰ میلادی سقوط کردند.
شاخص دَکس آلمان
شاخص دَکس آلمان نیز از حدود ۱۳۷۵۰ واحد در ۱۲ فوریه ۲۰۲۰ میلادی به حدود ۸۴۵۰ واحد در ۱۸ مارس ۲۰۲۰ میلادی رسید و حدود ۳۸ درصد کاهش یافت. اما بعد از ۱۸ مارس، این شاخص با روند رو به رشدی همراه شد؛ به طوری که طی دوره یکساله تا ۱۸ مارس ۲۰۲۱ میلادی تقریبا ۷۵ درصد افزایش یافت و به حدود ۱۴۸۰۰ واحد رسید. شاخص دکس آلمان تا انتهای جولای ۲۰۲۱ میلادی به بیش از ۱۵۵۰۰ واحد رسیده بود.
شاخص نیکی ۲۲۵ ژاپن
شاخص نیکی۲۲۵ ژاپن از ۲۳۸۶۰ واحد در ۱۲ فوریه ۲۰۲۰ میلادی به حدود ۱۶۵۵۰ واحد در ۱۹ مارس ۲۰۲۰ میلادی رسید و حدود ۳۰ درصد کاهش یافت. بازار سهام ژاپن بعد از ۱۹ مارس۲۰۲۰ میلادی شروع به رشد کرد و روند صعودی به خود گرفت به طوری که در ۱۹ مارس ۲۰۲۱ میلادی، شاخص نیکی۲۲۵ ژاپن به بیش از ۳۰ هزار واحد رسید و رشد ۸۰ درصدی را در این دوره یکساله (۱۹ مارس ۲۰۲۰ تا ۱۹ مارس ۲۰۲۱ میلادی) تجربه کرد. شاخص نیکی۲۲۵ ژاپن تا انتهای جولای ۲۰۲۱ میلادی به حدود ۲۷۳۰۰ واحد رسید.
دلیل سقوط بازارهای سهام در سال ۲۰۲۰ میلادی
سقوط بازارهای سهام دلایل مختلفی دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به ترس (بحران در یک صنعت یا بخش خاص اقتصادی همچون بحران بازار اوراق رهنی ۲۰۰۸ آمریکا)، سفته‌‌‌بازی (که اغلب باعث ایجاد حباب در بازار می‌شود) و وجود بلایای طبیعی و غیرطبیعی (همچون جنگ یا پاندمی ویروس کرونا) اشاره کرد. به عنوان مثال، ترس یکی از مهم‌ترین عوامل سقوط بازارهای سهام در سراسر دنیا به شمار می‌رود. هنگامی که سرمایه‌گذاران در رابطه با کاهش ارزش سرمایهگذاریهای خود دچار ترس و نگرانی می‌‌‌شوند، برای جلوگیری از کاهش ارزش این سرمایه‌گذاری‌‌‌ها، اقدام به فروش سهام خود کرده و مقدمات کاهش قیمت سهام را فراهم می‌کنند. این امر باعث افزایش ترس در بین سرمایه‌گذاران دیگر شده و فروش بیشتر سهام و کاهش بیشتر قیمت سهام را به دنبال خواهد داشت و در نتیجه باعث سقوط بازار سهام می‌شود.
بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد دلیل سقوط بازار سهام در سال ۲۰۲۰ میلادی، گسترش ویروس کرونا از چین به سایر کشورهای جهان بود که طی آن بخشهای بزرگی از اقتصاد در تلاش دولتها برای جلوگیری از گسترش ویروس، تعطیل شدند. با گسترش ویروس کرونا، اقتصاد کشورها تضعیف شد و اکثر کسب و کارها برای ادامه فعالیت خود با مشکل جدی مواجه شدند تا جایی که ادامه فعالیت برای آنها میسر نبود. این امر باعث ترس و نگرانی سرمایه‌گذاران در رابطه با اثر پاندمی ویروس کرونا بر اقتصاد شد و در ادامه، این نگرانی به بازارهای سهام نیز سرایت کرد و سرمایه‌گذاران برای حفظ ارزش سرمایهگذاریهای خود اقدام به فروش هیجانی سهام کرده و مقدمات سقوط بازارهای سهام را فراهم کردند.
از طرفی کاهش تقاضا برای مسافرت و عدم‌فعالیت کارخانه‌‌‌ها به دلیل شیوع ویروس کرونا، تاثیر قابل‌توجهی بر تقاضای نفت گذاشت و منجر به کاهش قیمت نفت شد و از حدود ۶۱ دلار در اول ژانویه ۲۰۲۰ میلادی به حدود ۲۰ دلار در پایان مارس ۲۰۲۰ میلادی رسید. در اواسط فوریه سال ۲۰۲۰ میلادی، آژانس انرژی بین‌المللی پیش‌بینی کرد که نرخ رشد تقاضای نفت در سال ۲۰۲۰ میلادی به کمترین مقدار خود از سال ۲۰۱۱ میلادی خواهد رسید. کاهش تقاضای چین برای خرید نفت باعث شد تا سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک)، اقدام به تشکیل جلسه‌‌‌ای در خصوص کاهش احتمالی تولید نفت برای متعادل‌‌‌سازی زیان ناشی از کاهش تقاضا کند. طی نشست وین در ۵ مارس ۲۰۲۰ میلادی، یک توافق موقت برای کاهش تولید نفت به میزان ۵/ ۱ میلیون بشکه در روز انجام شد که سطح تولید را به پایین‌‌‌ترین سطح از زمان جنگ عراق می‌‌‌رساند. در ۶ مارس، پس از آنکه اوپک و روسیه نتوانستند در مورد کاهش تولید نفت به توافق برسند و عربستان سعودی و روسیه در ۷ مارس، هر دو افزایش تولید نفت را اعلام کردند، قیمت نفت حدود ۲۵ درصد کاهش یافت و از حدود ۴۱ دلار به ۳۱ دلار رسید. در ادامه با افزایش تنش بین روسیه و عربستان سعودی، قیمت نفت همچنان روند نزولی به خود گرفت به طوری که در ۲۱ آوریل ۲۰۲۰ میلادی قیمت نفت خام به حدود ۱۰ دلار رسید و منجر به بزرگ‌ترین کاهش قیمت نفت طی سال‌های اخیر شد. درگیری بین روسیه و عربستان سعودی بر سر کاهش تولید نفت، باعث بدتر شدن اوضاع اقتصادی بسیاری از کشورها از جمله کشورهای صادرکننده نفت و در نتیجه کاهش چشمگیر قیمت نفت شد. ترس و نگرانی از جنگ قیمت نفت بین روسیه و عربستان سعودی منجر به سقوط بازارهای سهام آمریکا نیز شد و تاثیر چشمگیری بر تولیدکنندگان نفت شیل داشت.
از اثرات رکود اقتصادی ناشی از پاندمی ویروس کرونا بر بازارهای مالی به طور خلاصه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. افزایش نوسان بازارهای مالی جهانی و کاهش قیمت سهام شرکت‌ها
۲. بحران نقدینگی در سراسر بازارهای مالی جهانی
۳. خروج سرمایه و کاهش ارزش پول ملی بسیاری از کشورها در مقابل دلار آمریکا
۴. کاهش شدید حجم معاملات در برخی از بازارهای اوراق قرضه
۵. تاثیرگذاری نامطلوب بر بازارهای سرمایه کوچک‌تر و کمتر توسعه‌‌‌یافته.
اقدامات انجام شده برای مواجهه با سقوط ۲۰۲۰
از آنجا که پاندمی کرونا منجر به تضعیف اقتصاد و سقوط بازارهای مالی در سراسر دنیا شده بود، کشورها برای بهبود وضعیت اقتصادی خود، اقداماتی را اتخاذ کردند. از جمله این اقدامات می‌توان به بسته‌‌‌های محرک مالی تصویب‌‌‌شده توسط دولتها اشاره کرد که باعث افزایش جریان نقدینگی و اعتبار در بازارها شده و زمینه ادامه فعالیت برای کسب و کارها را فراهم کرد.
بحران ویروس کرونا در ایالات متحده، رکود اقتصادی عمیقی را در این کشور ایجاد کرد. بانک فدرال رزرو اقدامات گسترده‌ای برای محدود کردن خسارت‌های اقتصادی ناشی از پاندمی کرونا انجام داد که از آن جمله می‌توان به تصویب ۳/ ۲تریلیون دلار وام برای حمایت از خانوارها، کارفرمایان، بازارهای مالی و دولتهای ایالتی و محلی اشاره کرد. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، برای مقابله با رکود اقتصادی ناشی از پاندمی ویروس کرونا، در تاریخ ۲۷ مارس ۲۰۲۰ میلادی، بزرگ‌ترین بسته محرک مالی در تاریخ آمریکا به ارزش ۳/ ۲ تریلیون دلار (حدود ۱۱ درصد از تولید ناخالص داخلی آمریکا) را امضا کرد. از بودجه تصویب‌‌‌شده، حدود ۲۹۰ میلیارد دلار به پرداخت مستقیم به مردم آمریکا اختصاص یافت؛ به طوری که به هر یک از مردم آمریکا که درآمد سالانه آنها حداکثر ۷۵ هزار دلار بود مبلغ ۱۲۰۰ دلار پرداخت شد. به زوجین مبلغ ۲۴۰۰ دلار و ۵۰۰ دلار اضافی هم برای هر بچه (کمتر از ۱۷ سال) تخصیص یافت. برای کسانی که سالانه بیش از ۷۵ هزار دلار درآمد داشتند، مبلغ قابل پرداخت کاهش یافته و این پرداخت‌‌‌ها طی مراحل مختلف انجام شد. افراد با درآمد سالانه بیش از ۹۹ هزار دلار، واجد شرایط دریافت این وجه قرار نگرفتند. مبالغ ذکر شده از بودجه تصویب‌‌‌شده، فقط یکبار به مردم آمریکا تعلق گرفت اما بعدها با تصویب محرک‌های مالی بیشتر، پرداخت‌های دیگری نیز در اختیار مردم آمریکا قرار گرفت و طرح‌هایی از طرف کنگره برای کمک به مردم تا پایان پاندمی کرونا در حال بررسی است. بخشی از این بسته محرک مالی نیز صرف اعطای وام به کسب و کارهای بزرگ، متوسط و کوچک، کمک به دولتهای محلی و ایالتی، کمک به شرکت‌های هواپیمایی در صنعت حملونقل، پرداخت‌‌‌ها به کارگران بیکار، کمک به بیمارستان‌ها، تهیه دارو و ماسک و بهبود سیستم آموزشی شد. همچنین دونالد ترامپ در ۲۸ دسامبر ۲۰۲۰ میلادی، بسته محرک مالی دیگری به ارزش ۸۶۸ میلیارد دلار (حدود ۱/ ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی آمریکا) را امضا کرد که از اهداف اصلی آن می‌توان به پرداخت وجوه به مردم، تامین منابع مالی برای تولید واکسن و بهبود سیستم آموزشی اشاره کرد.
از جمله مهم‌ترین اقدامات بانک فدرال رزرو طی دوران بحران کرونا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. کاهش نرخ بهره تا نزدیک صفر درصد
۲. حمایت از عملکرد بازارهای مالی با خرید اوراق بهادار، وام‌دهی به موسسات مالی بزرگ، تقویت صندوق‌های سرمایه‌گذاری بازار پول و گسترش عملیات ریپو
۳. تشویق بانک‌ها به ارائه وام با وام‌دهی مستقیم به بانک‌ها و کاهش موقت الزامات کفایت سرمایه
۴. حمایت از شرکت‌ها و کسب و کارها با وام‌دهی مستقیم به شرکت‌ها و کسب و کارهای عمده، ارائه تسهیلات تامین مالی اوراق تجاری و وام‌دهی به کسب و کارهای کوچک و متوسط و موسسات غیرانتفاعی
۵. ارائه وام به مصرف‌کنندگان و کسب و کارهای کوچک دارای اوراق بهادار به پشتوانه دارایی
۶. وام‌دهی مستقیم به دولتهای ایالتی و شهرداری‌‌‌ها
۷. کم کردن اثرات فشارهای بین‌المللی بر بازارهای پول آمریکا با ایجاد خطوط سوآپ بین‌المللی و عرضه دلار به سایر بانک‌های مرکزی که دارای خطوط سوآپ بین‌المللی با بانک فدرال رزرو نبودند
کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا نیز اقداماتی در راستای حمایت از بازار انجام داد که از آن جمله می‌توان به افزایش مهلت افشای گزارشهای مالی، انتشار دفترچه راهنما در رابطه با نحوه افشای اسناد، تسهیل الزامات نظارتی غیرضروری، تعلیق معاملات سهام برخی از ناشران و تغییر تاریخ، زمان و مکان برگزاری مجمع عمومی سالانه اشاره کرد.
اقدامات انجام شده در سایر کشورها
بازارهای مالی کشورهای دیگر نیز برای مقابله با اثرات شیوع کرونا اقداماتی انجام دادند که شامل افزایش نقدینگی و اعتبار با ارائه بسته‌‌‌های محرک مالی، کاهش نرخ بهره بین‌‌‌بانکی، کاهش نرخ ذخیره یا نرخ سپرده قانونی بانک‌ها، ارائه اعتبار به شرکت‌های کوچک و متوسط، گسترش عملیات ریپو، ایجاد خطوط سوآپ ارزی و بهبود عملکرد بازار با اعمال محدودیت‌ها بر فروش استقراضی، ارائه تخفیف در کارمزد پذیرش و سالانه برای ناشران، افزایش مهلت ارسال گزارشهای مالی و حذف الزامات نظارتی غیرضروری بود.
