جذابیت بازار بهینهسازی انرژی و محیط‌زیست ایران برای سرمایه‌گذاران خصوصی
اوراق گواهی صرفهجویی اولین گام توسعه بازار بهینهسازی انرژی
برآوردهای انجام‌‌‌شده حاکی است که در صورت تحقق کامل ظرفیت‌‌‌های این بازار، امکان افزایش ۱۵ تا ۲۰درصدی بهره‌‌‌وری انرژی در کشور وجود خواهد داشت. این ارقام بیانگر اهمیت و ضرورت گسترش این ابزار مالی در اقتصاد ایران است.
دکتر مهدی شریف‌‌‌زاده در خصوص سهم صرفهجویی انرژی در رفع چالش ناترازی انرژی در کشور گفت: صرفهجویی و بهینهسازی مصرف انرژی می‌‌‌تواند سهم بسزایی در رفع چالش ناترازی انرژی در کشور داشته باشد. ناترازی انرژی در ایران به دلیل رشد فزاینده مصرف داخلی و سرعت پایین توسعه ظرفیت‌‌‌های تولیدی به وجود آمده است. در این شرایط، با توجه به پتانسیل بالای صرفهجویی انرژی در بخش‌‌‌های مختلف از جمله صنعت و نیروگاه‌‌‌ها که دو شاخص شدت انرژی و سرانه مصرف انرژی در آنها بیش از دوبرابر متوسط دنیاست، اولویت اصلی کشور باید تمرکز بر بهینهسازی و مدیریت مصرف انرژی باشد. ظرفیت صرفهجویی انرژی در بخش صنعت معادل ۷۲۰هزار بشکه نفت خام در روز برآورد می‌شود که حدود ۳۰درصد از مصرف انرژی این بخش و رقمی قابل‌توجه در مقایسه با میزان صادرات ۱.۵ تا ۲میلیون بشکه‌‌‌ای نفت خام ایران است. مصرف سوخت در نیروگاه‌‌‌های کشور معادل تولید هشت‌فاز پارس‌جنوبی است. در صورت افزایش متوسط راندمان نیروگاه‌‌‌ها به حدود ۵۰درصد، پتانسیل کاهش مصرف سوخت، معادل ۱۷میلیارد مترمکعب در سال و حدود دو فاز پارس‌جنوبی خواهد بود.
اصلاح الگوی مصرف با بازار بهینهسازی انرژی
این پژوهشگر حوزه انرژی در پاسخ به سوال نقش دولت در اصلاح ساختار مصرف و الگوی مصرف انرژی در کشور گفت: دولت در اصلاح ساختار و الگوی مصرف انرژی در کشور نقشی کلیدی ایفا می‌کند. یکی از اقدامات مهم دولت، ایجاد و توسعه بازار بهینهسازی انرژی و محیط‌زیست است. این بازار بستر لازم را برای فعالیت شرکت‌های خدمات انرژی و جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در پروژه‌‌‌های بهینهسازی فراهم می‌کند. دولت باید با تضمین گواهیهای صرفهجویی انرژی و تخصیص منابع کافی، از شکل‌‌‌گیری و رونق این بازار حمایت کند. شریف‌‌‌زاده افزود: از سوی دیگر، دولت باید نسبت به اصلاح تدریجی قیمت حامل‌‌‌های انرژی اقدام کند. قیمت‌های پایین و یارانه‌‌‌ای فعلی، انگیزه‌‌‌ای برای صرفهجویی و بهینهسازی در مصرف ایجاد نمی‌‌‌کند. همان‌گونه که قبلا اشاره شد، برآوردها نشان می‌دهد که دو شاخص شدت انرژی و سرانه مصرف انرژی در ایران بیش از دوبرابر متوسط جهانی است. شدت انرژی در ایران در مقایسه با کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته بسیار بالاست، به طوری که شدت انرژی در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته مانند ژاپن و آلمان به ترتیب حدود ۱۴.۳ و ۱۱.۸برابر است. با اینکه ساختار اقتصادی همسایه ما ترکیه، شبیه ایران است؛ ولی چون واردکننده انرژی است سعی دارد آن را به صورت بهینه مصرف کند و شدت انرژی آن کمتر از یک‌چهارم ایران است. بنابراین دولت باید با حذف تدریجی یارانههای انرژی و تعدیل قیمت‌ها به سمت قیمت‌های واقعی، زمینه را برای اصلاح الگوی مصرف فراهم کند. البته این اقدام باید با در نظر گرفتن تاب‌‌‌آوری مصرف‌کنندگان و اقشار آسیب‌‌‌پذیر و اجرای سیاستهای حمایتی هدفمند صورت پذیرد. وی ادامه داد: علاوه بر این، دولت باید با تدوین و اجرای استانداردها و آیین‌‌‌نامه‌‌‌های مصرف انرژی نقش نظارتی خود را ایفا کند. براساس گزارش‌‌‌ها، پتانسیل صرفهجویی انرژی در بسیاری از صنایع کشور بسیار بالاست. به‌عنوان مثال، در بخش ساختمان که حدود ۴۰درصد از کل مصرف انرژی کشور را شامل می‌شود، تدوین و اعمال استانداردهای مصرف انرژی می‌‌‌تواند تا ۵۰درصد در مصرف صرفهجویی ایجاد کند. در بخش صنعت نیز با اعمال استانداردها، پتانسیل کاهش ۳۰درصدی مصرف انرژی وجود دارد. این پژوهشگر حوزه انرژی افزود: در نهایت دولت باید به آموزش و فرهنگ‌‌‌سازی مصرف بهینه انرژی در سطح جامعه اهتمام ورزد. براساس نظرسنجی‌‌‌ها، بیش از ۶۰درصد خانوارهای ایرانی از راهکارهای ساده صرفهجویی انرژی در منزل آگاهی کافی ندارند. دولت می‌‌‌تواند با اجرای برنامه‌‌‌های آموزشی گسترده در مدارس، دانشگاه‌‌‌ها، رسانه‌‌‌ها و نهادهای مردمی، نسبت به افزایش آگاهی عمومی و ترویج فرهنگ مصرف بهینه اقدام کند. تجربه سایر کشورها نشان می‌دهد که برنامه‌‌‌های فرهنگ‌‌‌سازی و آگاهی‌‌‌بخشی می‌‌‌تواند تا ۱۵درصد در کاهش مصرف انرژی خانوارها موثر باشد.
بازاری جذاب برای سرمایه‌گذاران خصوصی
مهدی شریف‌‌‌زاده در خصوص چگونگی جذب سرمایه‌گذاران به حوزه بهینهسازی انرژی گفت: بازار بهینهسازی انرژی و محیط‌زیست در ایران از جذابیت‌‌‌های قابل‌توجهی برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برخوردار است. یکی از عوامل اصلی جذابیت این بازار، اختلاف قیمت قابل‌توجه حامل‌‌‌های انرژی بین بخش‌‌‌های مختلف مصرف‌کننده است. وجود تعرفه‌‌‌های پایین در بخش خانگی و صنایع کوچک و تعرفه‌‌‌های بالا در صنایع بزرگ و انرژی‌‌‌بر، فرصت اقتصادی مناسبی برای معامله گواهیهای صرفهجویی انرژی ایجاد می‌کند. برآوردها نشان می‌دهد که در صورت اجرای طرحهای بهینهسازی، امکان صرفهجویی سالانه بیش از ۲۵۰میلیون بشکه نفت‌خام معادل در کشور وجود دارد که با قیمت‌های فعلی، ارزشی بیش از ۱۰میلیارد دلار خواهد داشت.
وی افزود: از سوی دیگر، بازار بهینهسازی انرژی امکان معامله گواهیهای صرفهجویی در قالب قراردادها و اوراق مشتقه استاندارد در بورس انرژی را فراهم می‌کند. وجود این بازار ثانویه، نقدشوندگی و جذابیت سرمایه‌گذاری در پروژه‌‌‌های بهینهسازی را به میزان قابل‌توجهی افزایش می‌دهد. همچنین سرمایه‌گذاران میتوانند با استفاده از ابزارهای مشتقه، ریسک نوسانات قیمت حامل‌‌‌های انرژی را تا ۸۰درصد پوشش دهند. مزایای زیست‌‌‌محیطی بهینهسازی انرژی نیز فرصت کسب درآمد از محل فروش گواهیهای کاهش آلایندگی را فراهم می‌کند. طبق محاسبات، اجرای پروژه‌‌‌های بهینهسازی در کشور می‌‌‌تواند انتشار سالانه بیش از ۲۰۰میلیون تن گازهای گلخانه‌‌‌ای را کاهش دهد. با قیمت فعلی ۱۰دلار به ازای هر تن کربن در بازارهای بین‌المللی، درآمد سالانه حاصل از فروش این گواهیها می‌‌‌تواند به بیش از ۲میلیارد دلار برسد.
خرید تضمینی گواهیهای صرفهجویی
این پژوهشگر حوزه انرژی گفت: وجود چارچوب حقوقی و نهادی حمایتی، نظیر کمیسیون صرفهجویی انرژی و سازمان‌های فنی همکار و تصویب آیین‌‌‌نامه‌‌‌ها و دستورالعمل‌‌‌های مرتبط، ریسک‌‌‌های سرمایه‌گذاری در این حوزه را به‌‌‌طور قابل ملاحظه‌‌‌ای کاهش داده است. خرید تضمینی گواهیهای صرفهجویی توسط دولت نیز می‌‌‌تواند با ایجاد اطمینان خاطر برای سرمایه‌گذاران، نقش مهمی در رونق بازار بهینهسازی انرژی ایفا کند. وی افزود: توسعه بازار بهینهسازی انرژی و اجرای پروژه‌‌‌های مربوطه در بخش صنعت می‌‌‌تواند نقش بسزایی در کاهش مصرف انرژی و پیشگیری از خاموشی‌‌‌های ناشی از کمبود عرضه داشته باشد. به‌عنوان مثال، صنایع فولاد، سیمان و پتروشیمی با خرید گواهیهای صرفهجویی انرژی در بازار بهینهسازی مصرف انرژی میتوانند از بروز خاموشی‌‌‌های گسترده جلوگیری کنند. برآوردها نشان می‌دهد که صرفهجویی ناشی از اجرای این طرح‌‌‌ها در بخش صنعت، می‌‌‌تواند نیاز مصرف سالانه دو تا سه‌نیروگاه هزار مگاواتی را کاهش دهد. این امر علاوه بر منافع اقتصادی، مزایای امنیتی و مسوولیت‌‌‌پذیری اجتماعی قابل‌توجهی نیز به همراه خواهد داشت.
ابزار مالی برای تشویق سرمایه‌گذاران
شریف‌‌‌زاده در تشریح گواهی صرفهجویی انرژی مدنظر بورس انرژی ایران گفت: گواهی صرفهجویی انرژی در حوزه گاز و برق که در سال ۱۳۹۶ توسط معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری دولت وقت پیشنهاد و در شورای عالی انرژی مصوب شد و سپس دستورالعمل‌‌‌های اجرایی آن در سال ۱۴۰۰ تهیه، تصویب و ابلاغ شد و هم‌اکنون انتشار آن از سوی بورس انرژی ایران پیگیری می‌شود، ابزاری مالی برای تشویق سرمایه‌گذاری در پروژه‌‌‌های بهینهسازی مصرف انرژی است. این گواهیها به‌‌‌صورت استاندارد طراحی و منتشر می‌‌‌شوند و قابلیت معامله در بازار ثانویه بورس انرژی را دارند. وی افزود: گواهیهای صرفهجویی انرژی با پشتوانه میزان انرژی صرفه‌‌‌جویی‌‌‌شده واقعی در پروژه‌‌‌های بهینهسازی صادر می‌‌‌شوند و صحت صرفه‌‌‌جویی‌‌‌های ادعایی توسط شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان ذی‌‌‌صلاح راستی‌‌‌آزمایی می‌شود که انگیزه اقتصادی بالایی را برای مشارکت فعالان بخش خصوصی در پروژه‌‌‌های بهینهسازی ایجاد می‌کند.
شریف‌‌‌زاده گفت: دولت و شرکت‌های تابعه نیز میتوانند با خرید گواهیهای صرفهجویی از طریق مکانیزم‌‌‌های بازار، به‌‌‌صورت غیرمستقیم مصرف حامل‌‌‌های انرژی را در کشور مدیریت کنند. برآورد می‌شود با اجرای کامل این سازوکار، حتی در افق زمانی کوتاه‌مدت، امکان صرفهجویی سالانه ۵۰میلیون بشکه معادل نفت‌خام در کشور وجود داشته باشد. علاوه بر این، اجرای پروژه‌‌‌های بهینهسازی از محل فروش گواهیهای صرفهجویی، می‌‌‌تواند انتشار دی‌‌‌اکسیدکربن را در کشور کاهش دهد که نقش مهمی در بهبود کیفیت محیط‌زیست خواهد داشت. بنابراین گواهیهای صرفهجویی انرژی از طریق ایجاد انگیزه اقتصادی برای سرمایه‌گذاران، تامین مالی پروژه‌‌‌های بهینهسازی و ارائه ابزار مدیریت مصرف برای دولت، نقش بسیار موثری در بهبود عملکرد انرژی و بهینهسازی الگوی مصرف در کشور ایفا می‌کنند. برآوردهای انجام‌‌‌شده حاکی است در صورت تحقق کامل ظرفیت‌‌‌های این بازار، امکان افزایش ۱۵ تا ۲۰درصدی بهره‌‌‌وری انرژی در کشور وجود خواهد داشت. این ارقام بیانگر اهمیت و ضرورت گسترش این ابزار مالی در اقتصاد ایران است.
تقویت بهینهسازی مصرف در برنامه هفتم توسعه
در ادامه شریف‌‌‌زاده به چشمانداز برنامه هفتم توسعه برای هدفمند کردن یارانهها پرداخت و گفت: در برنامه هفتم توسعه، سیاستهای متعددی برای مدیریت و بهینهسازی مصرف انرژی و نیز هدفمند کردن یارانههای انرژی پیش‌بینی شده است. یکی از اقدامات مهم، اصلاح یارانهها و حذف تخفیف‌‌‌های خوراک واحدهای پتروشیمی و پالایشگاه‌هاست تا از اتلاف منابع جلوگیری شود. همچنین مقرر شده است سالانه یک‌درصد از درآمدهای نفت و گاز به طرحهای بهینهسازی و تولید برق تجدیدپذیر اختصاص یابد تا به کاهش شدت مصرف انرژی کمک کند. وی افزود: همچنین در طول برنامه قرار است عوارض گازهای سوزانده‌شده در تاسیسات نفت و گاز (گازهای همراه مشعل) به‌تدریج تا ۷۵درصد قیمت صادراتی گاز افزایش یابد تا انگیزه برای جمع‌آوری این گازها افزایش یابد. در کنار اینها، صدور گواهیهای صرفهجویی انرژی برای مشترکانی که در مصرف خود صرفهجویی می‌کنند و خرید تضمینی این گواهیها توسط دولت در دستور کار قرار گرفته است.
او گفت: برای ایجاد هماهنگی بین دستگاهی در راستای بهینهسازی انرژی، قرار است سازمان بهینهسازی و مدیریت راهبردی انرژی به صورت فرادستگاهی تشکیل شود و دولت نیز یک حساب ویژه نزد خزانه تحت عنوان حساب بهینهسازی مصرف انرژی ایجاد کند تا نقدشوندگی گواهیهای صرفهجویی انرژی را تضمین کند.هدف کلان برنامه هفتم در بخش انرژی، بهره‌‌‌وری بالاتر در مصرف منابع انرژی کشور و کاهش ۱۲۸۵هزار بشکه معادل نفت‌خام در روز از طریق اجرای طرحهای بهینهسازی تا پایان برنامه است. همچنین محدودیت در قطع یا سهمیه‌‌‌بندی برق برای واحدهایی که با منابع خود اقدام به تولید برق می‌کنند، از دیگر سیاستهای تشویقی در این حوزه است. در مجموع چشمانداز برنامه هفتم، کاهش شدت مصرف انرژی از طریق اصلاح یارانهها، ایجاد مشوق‌های مالی، الزامات قانونی، استانداردها و تغییرات نهادی در حکمرانی انرژی کشور است.
