چشم‌انداز اقتصادی صنایع پلاستیک از فرصت‌ها و تهدیدهای بسیاری حکایت دارد
واکاوی اقتصادی زنجیره ارزش پتروشیمی
صنعت پتروشیمی با کارنامه‌ای درخشان، صنعتی استراتژیک است
توسعه صنعت پتروشیمی در هر کشوری سبب دستیابی به توسعه اقتصادی می‌شود و خلق ثروت می‌کند. بررسی داده‌های جهانی به وضوح گویای رشد قابل‌توجه میزان تقاضا برای مواد اولیه پتروشیمیایی است، از این رو لازمه رقابت‌پذیری صنایع داخلی، بهره بردن از توسعه هوشمندانه در کنار فاصله گرفتن از فضای سنتی بازارهای مصرفی است تا بتوان همگام با تغییر فاز الگوی مصرف جهانی در استفاده از تولیدات پتروشیمیایی، نه تنها از آسیب‌ها در امان ماند، بلکه با افزایش توان تاب‌آوری این صنعت در بحران‌ها، هم به تامین نیاز داخلی پرداخته و هم سهم بازار خارجی خود را افزایش دهیم. تضمین تامین خوراک مورد استفاده شرکت‌های پتروشیمی و صنایع تکمیلی، بهره بردن از تکنولوژی روز دنیا در کنار تامین سرمایه مورد نیاز، پیش زمینه‌های توسعه این صنعت استراتژیک به شمار می‌روند که بستر لازم را برای ایفای نقش موثر در دسترسی به مقاصد صادراتی بیشتر و بی‌نیازی تدریجی از واردات مهیا می‌کنند.
آمار و ارقام موجود از ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی، نشان می‌دهد که در سال 98، 66میلیون تن محصول در این صنعت تولید شده است که در سال گذشته با بهره برداری و افتتاح طرح‌های گوناگون به بیش از 74 میلیون تن رسیده است و این انتظار وجود دارد که طبق برنامه‌ریزی‌های بلندمدت مسوولان متولی، در پایان سال 1400 به ظرفیت تولید 100 میلیون تن در این صنعت دست یابیم.
صنعت پتروشیمی در سال‌های آینده با فاصله زیادی از سایر صنایع، به‌عنوان صنعت برجسته کشور تلقی خواهد شد، زیرا تاثیر شگرف خود را بر توسعه اقتصادی بیش از شرایط فعلی اثبات خواهد کرد. این اثرگذاری هم در حوزه درآمد ارزی و هم در حوزه تنوع و حجم کالاهایی خواهد بود که برای تامین نیاز صنایع داخلی کشور به بستر رسمی معاملاتی بورس کالا عرضه می‌کند. در شرایطی که این صنعت به شکل قابل‌توجهی گسترش خواهد یافت، با تامین نیاز صنایع تکمیلی، وابستگی ارزی کشور را کم کرده و به خلق ثروت پرداخته است.
بررسی معاملات ماهانه مواد اولیه پتروشیمیایی در بورس کالای ایران
به گزارش «دنیای‌اقتصاد» سال جاری در مقایسه با سال 99، شرایطی بسیار متفاوت برای معاملات پتروشیمیایی‌های بورس کالا رقم خورد. در حالی که سال 99 با هشدارهای مکرر رشد مستمر قیمت‌های پایه همراه بودیم و رقابت‌های قیمتی چند 10 درصدی به واسطه هجوم تقاضای حداکثری در این بازار دیده می‌شد، اما سال جاری در حالی آغاز شد که نرخ‌های پایه با تاثیرپذیری از روند نزولی بهای ارز، برای چند هفته متوالی کاهشی شدند و ذهنیت غالب معامله‌گران این بازارها به افت قیمت‌ها باور دارد. از این رو تاکنون شاهد ورود تقاضای چشمگیری که بتواند ارقام افزایشی سال گذشته را پشت سر بگذارد نبوده‌ایم و جریان آرام معاملات در انتظار کاهش قیمت‌ها با به تعویق انداختن سفارش‌ها دنبال می‌شود.
مجموع مواد اولیه پلیمری که در فروردین سال جاری در بورس کالا عرضه شد به میزان 340 هزار و 775 تن بود که تقاضایی به اندازه 319 هزار و 943 تن را در بر داشت. در اولین ماه سال جاری تقابل این میزان عرضه و تقاضا سبب دادوستد 229 هزار و 131 تن از انواع محصولات پلیمری بورس کالا شد. همچنین در معاملات دومین ماه سال جاری، یعنی اردیبهشت ماه، به میزان 225 هزار و 744 تن از محصولات پلیمری مورد دادوستد قرار گرفت که در مقایسه با فروردین افت 5/ 1 درصدی را به دنبال داشت. اگر بخواهیم داده‌های حیاتی معاملات اردیبهشت ماه امسال بورس کالا را با سال گذشته مقایسه کنیم به افت محسوس این مقادیر پی می‌بریم. بیشترین کاهشی که به چشم می‌خورد، مربوط به افت محسوس میزان تقاضا در سال جاری است که نسبت به مدت مشابه سال قبل افت 44 درصدی را تجربه کرده است. این در حالی است که افت نزدیک به 40 درصدی حجم معاملات نیز در این دو بازه زمانی رقم خورده است که با در نظر گرفتن شرایط خاص سال گذشته نسبت به سال جاری، هشدار پدیدار شدن رکود در این صنعت دیده می‌شود.
اگر بخواهیم به نکات قابل‌توجه معاملات سال گذشته اشاره کنیم، بحث شرایط رکود تورمی و نوسان قیمت‌ها در قله‌های تاریخی خود مواردی است که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد. به دنبال این امر تامین مواد اولیه با نرخ‌های فزاینده برای بسیاری از صنایع تکمیلی که واحدهای کوچکی بودند، با چالش‌های زیادی همراه شدند زیرا معضل تامین نقدینگی به ویژه برای واحدهای کوچک مساله‌ای جدی بود که در کنار این موارد رشد مستمر بهای ارز در بازار داخلی، ریسک به تعویق انداختن خرید را بسیار افزایش می‌داد، از این‌رو استراتژی غالب اهالی این بازار خرید حداکثری در نزدیک‌ترین زمان بود که رقابت‌های چند 10درصدی را برای بسیاری از مواد اولیه پرتقاضا رقم زد. اما چالش‌های پیش روی این صنعت پر افتخار کشور به همین‌جا ختم نشد و در آبان سال گذشته، حجم معاملات به قدری کاهش یافت که به مقادیر ابتدای سال که شرایط حاد شیوع ویروس کرونا بخش تولیدی را به تعطیلی کشاند رسید. اما سال 1400 عدم قطعیت‌های بیشتری ایجاد شده که جریان معاملات را به طور کلی تحت‌الشعاع قرار داده است. تا جایی که خریدهای حداقلی متقاضیان آن هم به میزانی که ریسک توقف تولید مرتفع شود، حجم معاملات را به میزان محسوسی کاهش داده و زنگ خطر بروز رکود تقاضا را به صدا درآورده است.
در نشست اخیری که پیرامون صنعت پتروشیمی برگزار شد، برخی مسوولان و صاحب نظران این حوزه به بررسی چشم‌انداز صنایع پتروشیمی پرداختند که در ادامه متن این نشست را می‌خوانید.
افزایش 5/ 2 برابری عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا
محمد متقی، سرپرست دفتر توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی در ابتدای صحبت خود به رشد 5/ 2 برابری میزان عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالای ایران اشاره کرد و گفت: از سال 91 تاکنون عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا از 1/ 2 میلیون تن به 1/ 5 میلیون تن رسیده که افزایش 5/ 2 برابری را تجربه کرده است. صنایع پتروشیمی حدود ۴۰ میلیون تن خوراک ازمنابع مختلف دریافت می‌کنند که در ۶۰ مجتمع تولیدی پتروشیمی تبدیل به محصول می‌شود.
از این میزان، ۳۴ میلیون تن محصول نهایی تولید می‌شود که حدود ۳۰ درصد آن در داخل استفاده می‌شود که۶۴ درصد از این مقدار، از گروه محصولات پلیمری هستند.
محمد متقی افزایش میزان تولیدات این صنعت را قابل قبول ارزیابی کرد و ادامه داد: میزان تولید در سال 1398 از ۳۱ میلیون تن به 2/ 34 میلیون تن در سال 1399 افزایش داشته و بخش اعظم عرضه‌ها در بازار داخلی صورت گرفته است. به عبارت دقیق‌تر، از 4/ 8 میلیون تن مصرف، به 8/ 9 میلیون تن مصرف داخلی رسیده‌ایم.
وی در ادامه توضیح داد: مصرف داخلی از تولیدات این صنعت به میزان 8/ 9 میلیون تن برآورد می‌شود که ارزشی معادل 9/ 4 میلیارد دلار دارد. اما آن چیزی که وارد می‌شود، حدود ۷۰۰ هزار تن است که شامل ۲۳۹ محصول است و بالغ بر 3/ 1 میلیارد دلار ارزش دارد. تنوع محصولات مورد استفاده در صنایع تکمیلی موضوع مهمی است که روزبه‌روز در حال تغییر است، از این رو لازم است تا با گام برداشتن در مسیر هوشمندانه، به دنبال تولید محصولاتی باشیم که نیاز به واردات محصول را مرتفع کند. روند تامین بازار داخلی از سال ۹۰ تاکنون، از 1/ 2 میلیون تن به 4/ 5 میلیون تن در سال ۹۹ رسیده است.
این رقم در محصولات پلیمری از 3/ 1میلیون تن به 3/ 3 رسیده است که بالغ بر ۳برابر افزایش ظرفیت در صنایع تکمیلی به‌شمار می‌رود.
متقی با پرداختن به بحث اشتغال‌زایی در صنایع بالادستی و تکمیلی پتروشیمیایی، یادآور شد: در بخش بالادستی به طور مستقیم حدود ۱۰۷ هزار نفر در مجتمع‌های تولیدی پتروشیمی مشغول به‌کار هستند. براساس برآوردهایی که از انجمن‌های تخصصی دریافت شده، هر یک میلیون تن محصول پتروشیمی حدود ۱۷۰ هزار اشتغال آفرینی دارد که تقریبا ۹ برابر میزان اشتغال در صنایع بالادستی است.
وی در مورد طرح‌های فعال صنایع بالادستی گفت: نقشه راه توسعه صنعت پتروشیمی مبتنی بر پاسخ به نیازهای واقعی صنایع تکمیلی طراحی شده است. هم اکنون در جهش دوم و در حال اجرای تکالیف برنامه ششم توسعه هستیم که طبق این برنامه، در سال ۱۴۰۰ به ظرفیت تولیدی ۱۰۰ میلیون تن خواهیم رسید.
خوشبختانه در سال گذشته با برنامه‌ریزی و اجرای مناسب در سخت‌ترین شرایط، از 17 طرحی که قرار بود افتتاح و بهره‌برداری شود، با تکیه بر توانمندی داخلی، ۱۳ طرح از ۱۷ طرح موجود به بهره‌برداری رسید و ۴ طرح باقی‌مانده نیز که به دلیل پاندمی بی سابقه کرونا، به سال جاری موکل شده، به زودی به بهره‌برداری خواهند رسید. در جهش سوم نیز، ۳۵ طرح در برنامه قرار دارد که تا سال 1404در مدار تولید و بهره‌برداری قرار میگیرد. ظرفیت ۱۰۰میلیون تنی در پایان جهش دوم به حدود ۱۳۳ میلیون تن در انتهای جهش سوم خواهد رسید و سرمایه‌گذاری در این بخش حدود ۲۰میلیارد دلار خواهد بود که تاکنون 6/ 5 میلیارد دلار آن سرمایه‌گذاری شده است.
اگر بخواهیم روند افزایش ظرفیت شرکت‌های پتروشیمی، از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۴ که جهش سوم این صنعت است را مرور کنیم، از ۵۶ میلیون تن تولید به ۱۰۰ میلیون تن در سال ۱۴۰۰ و تا سال ۱۴۰۴ به ۱۳۰ میلیون تن خواهیم رسید. اگر قیمت‌ها را بر اساس سال پایه 1395 ارزیابی کنیم، از نظر درآمدی، از ۱۱میلیارد دلار سال ۹۲ به ۲۳میلیارد دلار در سال ۱۴۰۰ خواهیم رسید که افزایش ۱۱۰درصدی درآمد را نشان می‌دهد.
متقی در پایان صحبت‌های خود توسعه هوشمند صنعت پتروشیمی و تکمیل زنجیره ارزش را مطرح کرد و گفت: در گام چهارمی که در نقشه راه توسعه صنعت پتروشیمی تعریف شده است، نیاز بازار داخلی و حمایت از صنایع پایین دستی یک المان اساسی است.در این گام، سه بخش طراحی شده است که ۴ طرح راهبردی خوراک ترکیبی در صنایع بالادستی پتروشیمی داریم که خوراک‌های متناسب با صنایع میان‌دستی را تولید می‌کنند.
از این رو می‌توانند، محصولات مورد نیاز بازار صنایع تکمیلی را تامین کنند. به عنوان مثال پروپیلن و آروماتیک که خوراک‌های بسیار با ارزش و پراهمیتی هستند از این طریق ایجاد می‌شوند و عدم توازن ایجاد شده قبلی رفع خواهد شد.
خوش درخشیدن صنایع پلاستیکی
برمک قنبرپور، عضو هیات‌مدیره و رئیس کمیسیون آموزش انجمن ملی صنایع پلیمر ایران در ادامه این نشست بیان کرد: در سال ۹۸ و ۹۹، کلیت اقتصاد در بسیاری از بخش‌ها آسیب دید اما صنایع پلاستیک حال و روز بدی نداشت. بیماری کرونا سبب افزایش تقاضا در صنعت پلاستیک شد که در حوزه‌های مختلفی از ظروف یکبار مصرف تا صنایع بسته‌بندی شاهد آن بودیم. شرایط اقلیمی و بحران بی‌آبی نیز در ایران بر رونق پلاستیک‌ها در بخش‌هایی مانند حوزه نگهداری و انتقال آب تاثیر داشته‌اند. وی در ادامه به ارائه آمارهای مهمی در مورد تولید و تجارت ایران پرداخت و عنوان کرد:
• سال ۹۸ و ۹۹ هر دو حوزه واردات و صادرات با کاهش روبه رو شد. دلایل آن نیز مشخصا به ویروس کرونا، تشدید محدودیت‌های تجاری ناشی از اعمال تحریم‌ها و افزایش نرخ ارز مربوط می‌شود.
• ایران مجموعا 5/ 34 میلیارد دلار صادرات غیرنفتی و بیش از ۳۸ میلیارد دلار واردات غیرنفتی داشته است.
وی سپس گزارش معاملات بورس کالا در سال ۹۹ را بررسی کرد و توضیح داد: طبق آمار منتشره از سوی بورس کالای ایران در سال گذشته به میزان ۶۶۷ هزار میلیارد ریال محصولات پتروشیمی مورد دادوستد قرار گرفته که حجمی به اندازه ۳میلیون و ۲۵۰ هزار تن داشته است. دکتر قنبرپور در بحث بازیافت با اشاره به اینکه برخی از اطلاعات این حوزه ثبت نمی‌شود، تاکید کرد: به دلیل ارزانی نیروی کار بحث بازیافت در ایران جذاب شده است. کل مصرف پلیمر در ایران 5/ 1 میلیون تن ارزیابی می‌شود که تخمین می‌زنیم نیمی از آن یعنی معادل ۷۵۰ هزار تن، بازیافت می‌شود.
وی در ادامه به مرور آمارهایی در مورد تولیدات صنایع پلاستیک پرداخت: سهم ارزش افزوده صنایع پلاستیک از تولید ناخالص داخلی ایران بر مبنای تخمین نقش مواد اولیه وارداتی و بازیافتی حدود 5/ 1 درصد است که حدود ۱۰درصد از تولید ناخالص داخلی بخش صنعت را شامل می‌شود که سهم قابل‌توجهی است. این عضو هیات‌مدیره انجمن ملی درخصوص نقش و مقایسه صنایع پلاستیک در کشورهای مختلف، گفت: تقاضای پلی اتیلن در جهان ۱۰۹ میلیون تن و در خاورمیانه ۶میلیون تن است و در ایران به میزان یک میلیون و ۱۷۵هزار تن برآورد می‌شود.
عرضه پلی اتیلن در خاورمیانه ۲۰ میلیون تن بوده که در ایران حدود ۵ میلیون تن عرضه داشته‌ایم. عربستان حدودا بیش از ۲ برابر ایران تولید داشته است. پلی پروپیلن به دلیل تولید محدود و مشکلاتی که در واردات داشته، در مقایسه با گروه پلی اتیلن‌ها از وضعیت چندان مناسبی برخوردار نیست. تولید پلی‌پروپیلن در خاورمیانه ۸ میلیون‌تن است، اما در ایران ۷۳۶هزار تن و در عربستان حدود ۵ میلیون تن بوده است.
وی در مورد چالش‌های پیش روی صنعت پلاستیک عنوان کرد: اگر این چالش‌ها برطرف شوند، شاهد درخشش این صنعت خواهیم بود. اختلال در زنجیره ارزش، توسعه نامتوازن صنایع پتروشیمی و صنایع تکمیلی، عدم به کارگیری رویکرد استراتژیک تکنولوژی محور و تاکید بر الگوی بهره‌برداری، اختلال در تنظیم‌گری شرکت ملی صنایع پتروشیمی و گسترش فضای واسطه‌گری به دلیل چندنرخی بودن قیمت ارز، تغییرات پی‌درپی قوانین و مقررات حوزه سهمیه‌بندی، گمرکی و ارزی، پسماند و بازیافت و...، نااطمینانی اقتصادی برخی از چالش‌های پیش روی این صنعت است. برای حل این چالش‌ها لازم است راهکارهای حل مساله بررسی شود. نخستین راهکار، ضرورت تدوین و تصویب استراتژی یکپارچه توسعه صنایع پتروشیمی و پایین دستی، نگاه اندام‌واره و ضرورت تعامل بین سطوح بالادست، میانی و پایین‌دست در تدوین این استراتژی ضرورت دارد.
راهکار دوم، بازنگری در مجوزهای صادر شده در صنایع بالادستی پتروشیمی کشور است. سومین راهکار، ایفای نقش تنظیم‌گری در صنایع پتروشیمی و پلیمر توسط نهاد توسعه محور خواهد بود. راهکار چهارم تصریح فرمول قیمت خوراک و تسری آن به سطوح پایین دست زنجیره ارزش، مانند اعمال تخفیف پلکانی (در قالب قراردادهای بلندمدت) مانند تعلیق مشوق مالیاتی صادرات محصولات بالادستی پتروشیمی و آخرین راهکار، حرکت به سمت تک نرخی کردن ارز است که امیدواریم شاهد موفقیت روزافزون صنعت پلیمر در کشور باشیم.
نقش برجسته صنایع پلاستیک در اقتصاد کشور
- سهم 5/ 1درصدی ارزش افزوده صنایع پلاستیک از تولید ناخالص داخلی ایران در سال 99
- سهم 530 هزار میلیارد تومانی تولید ناخالص داخلی صنایع پلاستیک از تولید ناخالص داخلی بخش صنعت ایران در سال 99
- سهم اشتغال صنایع پلاستیک از اشتغال بخش صنعت ایران در سال 99 معادل 3/ 11 درصد شد
- میانگین کل صادرات مربوط به صنایع پلاستیک در سال ۱۳۹۹ معادل یک میلیارد و 558 میلیون دلار است
- سهم ارزآوری صنایع پلاستیک از کل صادرات غیر نفتی ایران در سال ۹۹ معادل 9/ 4 درصد بود
