با افزایش قیمت نفت و نفتا در بازارهای جهانی چه اتفاقی در حوزه پتروشیمی خواهد افتاد؟

تغییر موازنه خوراک برای مجتمع‌های پتروشیمی دنیا

حمزه بهادیوند چگینی تحلیل‌ها و بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد مزیت‌های رقابتی برای شرکت‌های تولیدکننده محصولات پتروشیمی در جای جای جهان در حال کاهش است چراکه بار دیگر قیمت نفت در حال بازگشت به مسیرهای افزایشی است و این موضوع باعث می‌شود تا تولیدکنندگانی که از مزیت نفت برای تولید ارزان‌قیمت محصولات پتروشیمی بهره می‌بردند، آهسته آهسته مجبور شوند قیمت‌های محصولات خود را بالا بکشند. در نتیجه انتظار می‌رود طبق این تحلیل مزیت‌های رقابتی در حال تغییر‌شکل هستند. در این بین اما این موضوع به نفع آن دسته از تولیدکنندگانی خواهد بود که از اتان به‌عنوان ماده اولیه تولید محصولات پتروشیمی استفاده می‌کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد هزینه‌های تولید محصولات پتروشیمی از طریق اتان در کراکرهای بخار، پایین‌تر از مصرف نفتا است و افزایش قیمت نفتا در این شرایط استفاده از اتان را مقرون به‌صرفه‌تر خواهد کرد. این در حالی است که مصرف نفتا نیز از سال ۲۰۰۵ به بعد که قیمت نفت با شدت بیشتری رشد کرد به نصف کاهش یافته است و در شرایط فعلی نیز انتظار می‌رود اقبال تولیدکنندگان پتروشیمی به اتان باز هم تقویت شود.

در عین حال تولید و صادرات اتان نیز هر ساله در حال رشد است و این مساله باعث می‌شود قیمت آن نیز روند کاهشی به خود بگیرد و تمام این موارد مزیت‌های رقابتی مناسب‌تری را برای تولیدکنندگانی ایجاد خواهد کرد که از گاز به جای خوراک‌مایع استفاده می‌کنند. کارشناسان این صنعت معتقدند تولید بر مبنای نفتا اغلب با هزینه‌های بالاتری صورت می‌گیرد با این حال در چند سال اخیر که قیمت نفت و بالطبع بهای نفتا در منطقه خاورمیانه کاهش یافته بود، نوعی مزیت خودبه‌خود به‌وجود آمد. در کشورهایی همچون چین نیز تولید محصولات پتروشیمی از طریق نفتا صورت می‌گیرد که این مساله باعث می‌شود تا حجم سرمایه‌گذاری‌ها در این صنعت نیز در این کشور کاهش یابد، به همین دلیل این کشور در سال گذشته و امسال کارخانه‌های پتروشیمی متکی به خوراک متان را در دستور کار خود قرار داد و استفاده از زغال‌سنگ برای تولید این گاز نیز برنامه دیگر این کشور است. تمام این موارد نشان می‌دهد کشورها به دنبال مزیت‌سازی در صنعت پتروشیمی خود هستند تاجایی‌که ممکن است بتوانند هزینه‌های تمام‌شده تولیدات خود را کاهش دهند.

به همین دلیل بعد از سال ۲۰۰۹ که قیمت نفت بار دیگر افزایش یافت، کشورها به دنبال راهکارهای متنوعی برای تولید محصولات پتروشیمی رفتند که استفاده از اتان و متان و زغال‌سنگ نمونه‌هایی از این موارد هستند. با کاهش قیمت نفت در سال‌های اخیر بار دیگر نفتا به کانون توجه تولیدکنندگان بزرگ جهان تبدیل شد، با این حال به‌نظر می‌رسد روند افزایشی قیمت نفتا که در یک سال گذشته با رشد ۲۵ درصدی همراه شده و انتظار می‌رود از مرز ۶۰۰ تا ۶۵۰ دلار نیز در سال آینده بگذرد باعث رجوع به روش‌های ارزان‌تر برای تولیدکنندگان شود. این مساله هزینه‌های تولید را برای بسیاری از کشورها دستخوش تغییر خواهد کرد. به‌عنوان مثال پیش‌بینی می‌شود ژاپن، کره‌جنوبی، تایوان، سنگاپور و هند که یکپارچه از نفتا استفاده می‌کنند با افزایش هزینه‌های تولید روبه‌رو‌ شوند و مزیت‌های رقابتی خود را از دست بدهند. در این میان اما شرایط برای کشورهای خاورمیانه بهتر است به‌خصوص کشورهایی که اتکای بیشتری به‌ خوراک گاز دارند که ایران نیز خوشبختانه از این دسته کشورها محسوب می‌شود. با این حال به دلیل آنکه اتان به‌راحتی در دسترس همه کشورهای تولیدکننده محصولات پتروشیمی قرار ندارد لذا احتمالا نوعی تغییرات بنیادی در کشورهای تولیدکننده این محصولات ایجاد شود که این موضوع روی قیمت‌های خوراک از جمله نفتا یا اتان و متان اثرگذار خواهد بود و باعث تغییر جهت پتانسیل‌های تولید در این بخش از صنعت می‌شود.

در این میان اما تحلیلگران بازارهای جهانی با اشاره به اینکه کشورهای خاورمیانه از نفت به میزان کافی برخوردارند و برای تامین نفتای مورد‌نیاز خود مشکل چندانی ندارند، معتقدند این مساله اتفاقا خاورمیانه را در یک دوره جدید با برد مزیت‌های رقابتی وارد خواهد کرد. البته متخصصان علم حسابداری و اقتصاد معتقدند درست است که قیمت تمام‌شده نفت برای کشورهای منطقه خاورمیانه پایین است اما نباید هزینه‌های فرصت مالی استفاده از نفت را نادیده گرفت. این موضوع زمانی اهمیت بیشتر می‌یابد که دولت‌هایی در منطقه در تلاشند تا وابستگی خود را به نفت کاهش داده و به سمت صنعتی شدن حرکت کنند، بنابراین فروش نفت به پالایشگاه‌ها برای دریافت خوراک مورد‌نیاز پتروشیمی‌ها علاوه بر قیمت تمام‌شده اندکی که دارد، دارای رقم قابل‌ملاحظه‌ای هزینه فرصت مالی است که باید در محاسبات آورده شود. نکته مهم دیگر در این رابطه پایین بودن قیمت اتان در منطقه خاورمیانه در مقایسه با بسیاری از کشورهای دنیا است.

 الان قیمت اتان در خاورمیانه رقمی در حدود یک‌پنجم آن در آمریکا است. این مساله نیز باید به‌صورت جدی مورد بررسی قرار گیرد. از طرفی باید به این موضوع نگاه ویژه‌ای داشت که در حال‌حاضر رقمی در حدود ۴ میلیون تن از تولید پتروشیمی‌ها بر پایه گاز اتان است و انتظار می‌رود به تدریج این رقم افزایش یابد.  یک بررسی در این بین نشان داده است که کل میزان نفتی که برای تولید یک تن محصول پلی‌اتیلن مصرف می‌شود ۳/ ۳ تن است و این میزان برای اتان در حدود ۲/ ۱ تن. بنابراین از این بعد نیز باید گفت اتان در مقایسه با نفتا از توجیه بیشتری برخوردار است. باید به این نکته نیز توجه کرد که کشورهای بزرگ و پتروشیمیایی دنیا نیز این موضوعات را مورد بررسی قرار داده‌اند تا وضعیتی ترکیبی برای تولید محصولات مختلف تعریف کنند، به‌عنوان مثال افزایش منابع نفت و گاز شیل در آمریکای شمالی باعث شده تا پروژه‌های جدیدی برای چند سال پیش رو تعریف شود. اکنون در خاورمیانه کشور عربستان نیز به دنبال تعریف طرح‌های راهبردی ویژه‌ای در صنعت پتروشیمی خود است.

گفته می‌شود تنها بر اساس یکی از این طرح‌ها روزانه ۴۰۰ هزار بشکه نفت خام به رقمی در حدود ۹ میلیون تن محصولات شیمیایی و پلیمری تا سال ۲۰۲۵ تبدیل خواهد شد که می‌تواند ۵/ ۱ درصد رشد تولید ناخالص داخلی عربستان را افزایش داده و ۳۰ هزار فرصت شغلی جدید برای این کشور ایجاد کند. عربستان در تلاش است برای راه‌اندازی این قبیل طرح‌ها شرکت‌های معتبر اروپایی و آمریکایی را به همکاری بطلبد که دلیل آن تشخیص به موقع تغییرات قطعی در آینده صنعت پتروشیمی جهان و لزوم بازنگری در راهبردهای فعلی است.  کارشناسان ICIS می‌گویند این تمام ماجرا نیست، زیرا این کشور به دنبال ایجاد جهش در صنایع پایین دستی خود نیز هست. گفته می‌شود عربستان تا سال ۲۰۳۰ تصمیم دارد صنایع پایین دستی پتروشیمی خود را به طرز چشمگیری فعال کند که این موضوع با پیش نیاز اصلاح شیوه‌های تولید و قیمت‌های تمام شده در بخش بالادستی امکان پذیر است. عربستان برای این منظور در تلاش است تا شرکت‌های مختلف پتروشیمی خود را همچون صدرا، سابیک و آرامکو مورد تجدید نظر و ارزیابی مجدد قرار دهد. در این بین به گفته ICIS سابیک قصد دارد با همکاری‌های جدید با شرکت آرامکو طرح‌های جدیدی را آغاز کند و به پیش ببرد و به این ترتیب، برنامه ادغام و جذب که پیشتر در بسیاری صنایع اثرات مثبتی به همراه داشته در این کشور به‌عنوان نقشه راه توسعه صنعت پتروشیمی در نظر گرفته شده است.

سابیک پیش از این با ادغام با شرکت GE Plastics در سال ۲۰۰۷ توانست به آسانی بازار اروپا را در اختیار خود بگیرد یا سرمایه‌گذاری مشترک با اکسون موبیل آمریکا نمونه دیگری از این برنامه است که توانسته نقش مهمی در توسعه صنعت پتروشیمی عربستان ایجاد کند تاجایی‌که این شرکت قصد دارد ظرف ۵ سال آینده به‌عنوان یکی از شرکت‌های حرفه‌ای در تولید محصولات شیمیایی جهان نقش‌های کلیدی را در بازارهای مختلف بر عهده بگیرد که به گفته ارنستو اوکشیلو معاون اجرایی سابیک این مهم تنها از طریق رشد در بازارهای کلیدی از جمله در آمریکای شمالی، اروپا و آسیا به دست خواهد آمد.  در این بین اما انتظار صنایع پایین‌دستی نیز آن است که قیمت‌های مواد اولیه کاهش یابد تا توان رقابتی آنان دستخوش افت نشود. در این رابطه تولید‌کنندگان و فعالان حوزه پلاستیک ناچارند قیمت محصولات خود را پس از افزایش هزینه مواد خام اصلی افزایش دهند. به‌عنوان مثال قیمت پلی‌اتیلن با چگالی بالا (HDPE)، که در تولید و پردازش پلاستیک و پلیمر مورد استفاده قرار می‌گیرد، در بازارهای جهانی افزایش یافته است که این افزایش به دنبال افزایش بهای نفتا رخ داده است.

این محصول به شدت برای تولیدکنندگان پایین‌دستی اهمیت دارد و پایین بودن قیمت آن در سال‌های اخیر تولید محصولات وابسته را تقویت کرده است، با این حال احتمالا شاهد رشد قیمتی این محصول به زودی خواهیم بود که در زنجیره‌ای از محصولات ورود خواهد کرد. یک فعال صنعت پایین‌دستی در این باره می‌گوید: حاشیه‌های سود برای صنایع پایین‌دستی پتروشیمی به میزانی نیست که بتوان با افزایش قیمت مانع از زیان شد. به گفته وی در حال حاضر تقاضا برای محصولات پتروشیمی در دنیا در حال صعود است این موضوع چرخه محصولات پتروشیمی را در آینده نزدیک فعال‌تر خواهد کرد با این حال این تغییرات قیمتی می‌تواند اثرات بازدارنده‌ای به همراه داشته باشد. با این حال در مقابل برخی معتقدند تغییرات بازار به موقع بوده است، به عقیده آنها بازار بعد از کاهش شدید قیمت‌ها در دو، سه سال گذشته ظرفیت مناسبی پیدا کرد تا بتواند جهش‌های خوبی را تجربه کند.

این مساله نیز قابل پیش‌بینی است که رشد قیمت‌ها به حدی نباشد که از قیمت‌های دوره قبل بالاتر برود. با این حال در صورتی که برخی سیاست‌های مالیاتی که برخی کشورها همچون هند در پیش گرفته‌اند تشدید شود ممکن است مسیر رشد قیمتی با سرعت بالاتری طی شود. در حال حاضر رقابت برای محصولات پلاستیکی در همه جای جهان نشان از روندهای صعودی دارد و از طرفی شرکت‌های کوچک و متوسط زیادی در دنیا هستند که میلیون‌ها تن محصولات پلاستیکی را در سال تولید می‌کنند و این مساله حتما آنقدر اهمیت دارد که کشورهای دنیا شیوه‌های جدید برای خرید مواد اولیه و کاهش هزینه‌های تولید را به کار بگیرند.