شفافیت در سند مالی
بودجه شهرداری تهران، یکی از مهم‌ترین اسناد سالانه، در مقیاس شهر است که به‌عنوان ابزاری برای اجرای برنامه‌ها و سیاست‌های کلان پایتخت، اولویت فعالیت‌ها را در طول یک سال مالی مشخص می‌کند و بیانگر آن است که برای کدام پروژه‌های عمرانی یا خدماتی هزینه خواهد شد و همین‌طور محل و منابع تامین این هزینه‌ها و درآمد شهرداری را پیش‌بینی می‌کند.
بودجه سالانه در جهت چشم‌انداز و بر مبنای تحقق اهداف و برنامه‌های راهبردی اسناد فرادست، تدوین می‌شود و برنامه‌های توسعه را به‌منظور انجام اثر بخش وظایف خود یاری می‌رساند. از این‌رو تلاش برای افزایش کارآیی و بهبود این سند مالی، همواره موردتوجه مدیران و متخصصان بوده است.
برنامه‌های پنج ساله توسعه شهر تهران نیز از جمله اسناد میان مدتی است که به‌عنوان چراغ راه مدیریت شهری، مسیر حرکت را طی پنج سال، فارغ از آنکه چه کسی در مسند مدیریت است، برای رسیدن به اهداف، مشخص کرده است. شهر تهران، هم اکنون در ماه‌های پایانی دومین سال برنامه پنج‌ساله سوم توسعه خود (۱۴۰۲-۱۳۹۸) قرار دارد و این درحالی است که ذیل بند یک ماده ۹۵، شهرداری مکلف به تهیه و ارسال نظام‌نامه پایش، ظرف مدت حداکثر ۳ ماه پس از ابلاغ برنامه به شورای شهر بود، اما به نقل از اعضای شورای اسلامی شهر تهران، این مهم تاکنون محقق نشده و با توجه به تهیه لایحه بودجه سال ۱۴۰۰، پرسش اصلی آن است که «چگونه بدون پایش و ارزیابی اقدامات انجام گرفته طی دو سال گذشته، بودجه‌ریزی انجام می‌شود و شاخص ارزیابی و تصویب سند به این مهمی در شورای اسلامی شهر تهران چه خواهد بود؟»
همان‌طور که اشاره شد، در بودجه‌ریزی سالانه، مدیریت شهری باید عملکرد واقعی و میزان تحقق شاخص‌های کمی احکام برنامه و میزان عملیاتی شدن تکالیف مقرر را ارزیابی کند. به عبارتی باید بدانیم آیا در یک‌سال گذشته عملکرد مدیریت شهری، همسوی اهداف سند بالادست خود بوده است یا خیر؟ و اگر پاسخ منفی است، نسبت به شناسایی مشکلات، موانع و نقاط ضعف اقدام شود تا به‌طور واقع‌گرایانه، برای دخل و خرج و هزینه‌های جاری شهر، برنامه‌ریزی منطقی صورت بگیرد. ساختار بودجه باید به گونه‌ای باشد که اگر موردی در سال‌جاری محقق نشده و احتمال تحقق آن در سال آینده نیز وجود ندارد، با شناسایی دلایل عدم تحقق، نسبت به اصلاح و ترمیم فرآیند، اقدام و از بازتعریف موارد غیرمثمر اجتناب شود.
بودجه شهرداری و فعالیت‌های مرتبط با آن بر زندگی شهروندان اثرگذار است، می‌توان گفت بودجه، تنها یک سند مالی نیست؛ بلکه نشان‌دهنده روابط میان فعالیت‌های مختلف شهرداری با زندگی یکایک مردم است، از این‌رو لازم نیست شما یک متخصص بودجه باشید تا بتوانید درباره اثرات بودجه شهرداری چیزی بدانید؛ بلکه هر شهروندی، اثر آن را در زندگی روزانه خود تجربه می‌کند. به‌عنوان مثال ترافیک، آلودگی هوا، نامناسب بودن معابرپیاده‌راه و نبود تسهیلات برای افراد کم‌توان از جمله معضلات ملموس پایتخت هستند که سال‌های متمادی است که با آن دست به گریبان هستیم و برنامه‌های مختلف با راهبردهای متنوع، درصدد رفع مشکلات مذکور از محل بودجه‌های سالانه هستند و اثر هر یک از اقدامات مذکور، می‌تواند در ارتقای مطلوبیت زندگی ما نمود داشته باشد. به عبارتی، نظام بودجه‌ریزی در شهرداری تهران باید در راستای اهداف برنامه‌ها به سمت و سویی حرکت کند که شهروندان، تغییرات مثبت ناشی از اقدامات مدیریت شهری را در محل زندگی خود حس کنند، چراکه شهروندان باهوش و هوشیار هستند و متوجه کوچک‌ترین تغییراتی می‌شوند.
برخی از مدیران شهری، مهم‌ترین موانع تحقق بودجه ۱۳۹۹ و احکام برنامه پنج‌ساله شهرداری تهران را رکود نسبی بازار مسکن، اعمال تحریم‌های بین‌المللی و شرایط اقتصاد کلان کشور و ظهور پدیده‌های پیش‌بینی نشده‌ای مانند ویروس کرونا عنوان کرده‌اند، اما باید بدانیم که بسیاری از کشورهای دنیا به‌طور مستمر با بلایای طبیعی (سیل، زلزله، آتشفشان، توفان و...) که بسیار سهمگین‌تر از کشور ما است، مواجه هستند؛ اما به سرعت ترمیم و اصلاح می‌شوند. از طرف دیگر سالیان متمادی است که کشور ما با تحریم‌های بین‌المللی مواجه بوده و پدیده جدیدی نیست؛ اما باید راهکارهای کاهش اثرات منفی آن را در برنامه‌های خود جست‌وجو کنیم. وقتی شخصی، مسوولیت اداره بخشی از شهر را بر عهده می‌گیرد، باید بداند که با مشکلات عدیده‌ای مواجه است و آگاهانه نسبت به پذیرفتن آن جایگاه اقدام کند. در شرایط فعلی، روزمرگی جوابگوی اداره شهر نیست، بلکه نیاز به افراد خوش فکری است که از انگیزه، جسارت و خلاقیت کافی برخوردار هستند و مسوولیت عواقب تصمیمات یا کم کاری‌های خود را می‌پذیرند. ما امروز نیازمند مدیرانی هستیم که عملگرا هستند و به‌جای عذر و بهانه، تهدیدات را به فرصت تبدیل می‌کنند.
از طرف دیگر ما باید از گذشته درس بگیریم و اگر سبک و سیاق برنامه‌ریزی‌های پیشین، جوابگو نبوده و بهره‌وری کافی را نداشته است، جسارت تغییر را داشته باشیم. امروزه با توجه به سرعت تغییرات، در دنیا برنامه‌ریزی‌های بلند مدت به برنامه‌ریزی موجی غلتان تغییر ماهیت داده و برنامه‌ها به تناسب تحولات و وقایع، در راستای رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده، مورد بازنگری قرار می‌گیرد.
امروزه گرایش به بودجه‌ریزی عملیاتی، در سراسر جهان درحال افزایش است و این مهم در بودجه سنواتی شهرداری تهران نیز قابل اصلاح بوده و با تغییر روش بودجه‌ریزی و توزیع عادلانه منابع، می‌توان با اختصاص هدفمند اعتبار به فعالیت‌های اولویت دار، ضمن شفاف‌سازی نحوه توزیع منابع، امکان پایش عملیاتی و تسهیل دسترسی به نتایج تخصیص منابع را فراهم ساخت.
توجه به شفافیت‌های مالی، جزو ارکان اصلی مدیریت شهری است، اما باید به خاطر داشته باشیم که سند سالانه بودجه، چه در سطح کشوری و چه در سطح شهرداری تهران، دارای ادبیاتی تخصصی است؛ به همین خاطر بسیاری از شهروندان آشنایی با آن را دشوار می‌دانند؛ این درحالی است که دانستن حق مردم است و شهروندان حق دارند بدانند که همه ساله، چگونه از منابع آنها به‌صورت مستقیم (عوارض) و غیرمستقیم (منابع و زمین‌های شهر) برداشت شده و در چه اموری هزینه می‌شود.
تا زمانی که درآمد و هزینه به‌طور شفاف و با زبانی ساده در دسترس مردم قرار نداشته باشد و مردم، فضای عمومی شهر را بخشی از زندگی خود ندانند و متوجه این موضوع نباشند که هر ریال از هزینه‌هایی که به شهر وارد می‌شود، از جیب خودشان پرداخت می‌شود، در نگهداشت شهر سهیم نخواهند شد. تا زمانی که اعتماد‌سازی در بین شهروندان و حتی سرمایه‌گذاران ایجاد نشود، مردم تعلق خاطری نسبت به محل زندگی خود نخواهند داشت. ادبیات مدیران باید ساده، شفاف و قابل فهم برای همه اقشار جامعه باشد و هر زمان مشکلی وجود دارد، صادقانه این مشکل با مردم درمیان گذاشته شود که در این صورت، مشارکت مردمی را برای رفع مشکل به همراه خواهد داشت.
شهرداری باید پروژه‌های شهری را اعم از نیمه کاره یا روی کاغذ مانده را برای اجرا، اولویت‌بندی کرده و تا حد امکان، از تعریف پروژه‌های جدید اجتناب ورزد. مصارف در بودجه شهرداری باید متناسب با منابع درآمدی که امکان تحقق آنها زیاد است، تدوین و با هدف کاهش هزینه‌ها، افزایش ارزش فعالیت‌ها و خدمات، ارتقای پاسخگویی و شفافیت مالی و عملیاتی تعریف شوند. در نظام بودجه‌ریزی و ارزیابی سالانه شهرداری، توصیه می‌شود کیفیت فدای کمیت نشده و شاخص ارزیابی شهرداری‌های مناطق، کیفیت و اثربخشی اقدامات در نظر گرفته شود؛ که در این صورت افزایش اعتماد مردمی را نیز به همراه خواهد داشت.
