جایگاه ایران در عرصه جهانی

امیرحسین چیت ساززاده /پژوهشگر اقتصادی انجمن دیاران پس از بررسی بازار جهانی دانشجویان بین‌المللی سوالی که پیش می‌آید این است که ایران چه جایگاهی در این بازار دارد و برنامه‌های توسعه کشور چه افقی را در این زمینه برای سیاست‌گذاران آموزش عالی ترسیم کرده است. در این بخش به بررسی آماری دانشجویان بین‌المللی شاغل به تحصیل در ایران خواهیم پرداخت. در این زمینه توجه به نکاتی حائز اهمیت است. در ابتدا باید توجه کرد که اطلاعات ثبت‌شده در مورد تعداد دانشجویان بین‌المللی شاغل به تحصیل در ایران در داده‌های یونسکو مربوط به سال ۲۰۱۶ بوده و برابر با ۱۸۶۹۸ نفر است و اطلاعات سال‌های بعد در سایت یونسکو موجود نیست. بنابراین استنادات مربوط به سال‌های اخیر فقط براساس مصاحبه‌های مدیران وزارت علوم با رسانه‌ها است. علاوه‌بر این باید توجه کرد که آمار دانشجویان بین‌المللی در ایران حاوی تناقضاتی است که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.

نمودار یک، تعداد دانشجویان بین‌المللی به استناد داده‌های موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی را نشان داده و به مقایسه این داده‌ها با هدف تعیین شده در پایان برنامه ششم توسعه (جذب تعداد ۷۵هزار دانشجو و رسیدن به سطح ۲ درصد کل دانشجویان شاغل به تحصیل در کشور تا سال ۱۴۰۰) پرداخته است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود در آخرین اطلاعات تفکیک شده منتشر شده به استناد داده‌های موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی که مربوط به سال تحصیلی  ۱۳۹۵- ۱۳۹۴ است، از ۱۸۶۹۸ دانشجوی بین‌المللی حدود ۱۳هزار دانشجو در دوره کارشناسی مشغول به تحصیل هستند که سهم حدود ۷۰ درصدی را به خود اختصاص می‌دهند. ۳۰‌درصد باقیمانده طبق اطلاعات موجود در سایر مقاطع تحصیلی اعم از تحصیلات تکمیلی، کاردانی یا پزشکی حرفه‌ای تحصیل می‌کنند. البته آمار ذکرشده در نمودار یک بعضا با اطلاعات منتشرشده توسط سازمان امور دانشجویان در تناقض است که برای نمونه به یک مورد از آنها اشاره می‌شود:

۱- دکتر بذرافشان، مدیرکل وقت دانشجویان غیر‌ایرانی سازمان امور دانشجویان در دی ماه ۱۳۹۰: «بیش از ۹ هزار دانشجوی غیر‌ایرانی در کشور تحصیل می‌کنند که بیش از ۲۰۰۰ نفر آنها بورسیه هستند؛ ۱۴۷۱ نفر بورسیه وزارت علوم و ۵۹۸ نفر بورسیه وزارت بهداشت و ۸۲۰۰ نفر غیر‌بورسیه» (خبرگزاری فارس ۱۳/ ۱۰/ ۱۳۹۰) این در حالی است که در آمار ارائه‌شده توسط موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در سال تحصیلی ۱۳۹۱-۱۳۹۰، ۴۵۱۲ دانشجوی بین‌المللی در کشور مشغول به تحصیل بودند. در نمودار ۲ مشاهده می‌شود که نسبت دانشجویان بین‌المللی به دانشجویان ایرانی در سال ۲۰۱۵ نزدیک به ۳/ ۰ درصد بوده و اختلاف آن با ۲ درصد افق برنامه توسعه بسیار زیاد است. سوال بسیار مهمی که درمورد دانشجویان بین‌المللی در هر کشوری وجود دارد این است که این دانشجویان از چه کشورهایی به کشور مقصد آمده‌اند؟

نمودار ۳ نشان می‌دهد که حدود ۷۴ درصد دانشجویان ‌بین‌المللی شاغل به تحصیل در ایران افغانستانی هستند و پس از آن عراق با ۲۳۱۴ دانشجو مشغول به تحصیل در ایران با ۱۲ درصد رتبه دوم را به خود اختصاص داده است. شایان توجه است که قسمت قابل‌توجهی از دانشجویان افغانستانی جزو مهاجران افغانستانی به ایران هستند که بعضا در ایران به دنیا آمده‌اند و تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را نیز در ایران گذرانده‌اند. برای دسترسی به آمار دانشجویان بین‌المللی مشغول به تحصیل در سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷، از آنجا که دسترسی به اطلاعات تاییدشده سازمان امور دانشجویان و موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی میسر نشد، به اطلاعات اعلام شده توسط مسوولان وزارت علوم در مصاحبه با رسانه‌ها اکتفا خواهیم کرد.

به استناد کتاب جابه‌جایی بین‌المللی دانشجویان و تحصیل‌کردگان: جهان و ایران، در سال ۱۳۹۶، بنا بر آمار موسسه پژوهش ۲۱۰۳۶ نفر و بنا بر آمار سازمان امور دانشجویان کشور تعداد ۲۶۶۳۶ دانشجوی بین‌المللی (شامل ۳۳۹۳ نفر بورسیه، ۶۷۴۳ نفر غیر‌بورسیه و ۱۶۵۰۰ نفر ورودی از طریق آزمون سراسری) در کشور مشغول به تحصیل بوده‌اند. از سوی دیگر وزیر علوم وقت دکتر فرهادی در ۱۴ خرداد ۱۳۹۶ اعلام کرده‌اند که ۵۲ هزار دانشجوی خارجی در دانشگاه‌های ایران مشغول به تحصیل هستند و به نقل از خبرگزاری مهر، معاون دانشجویی وزارت علوم نیز در دی ماه ۱۳۹۶ اعلام کردند که تاکنون ۲۶ هزار دانشجوی خارجی جذب کرده‌ایم که ۱۷ هزار نفر از آنان از کشور افغانستان هستند. در سال ۱۳۹۷ به نقل از سایت آفتاب دکتر علیزاده، مدیرکل دانشجویان غیر‌ایرانی سازمان امور دانشجویان اعلام کرده‌اند که حدود ۳۸ هزار دانشجوی خارجی در ایران تحصیل می‌کنند. از سوی دیگر دکتر سالار آملی، قائم‌مقام وزیر علوم داده‌هایی را در دو مقطع زمانی در سال ۱۳۹۷ در این باره در مصاحبه‌هایشان اعلام کرده‌اند که حاوی تناقضاتی با اطلاعات ارائه‌شده توسط دکتر علیزاده است. پس از بررسی که در مورد آمار دانشجویان بین‌المللی در ایران صورت گرفت، سوالاتی به وجود می‌آید که پاسخگویی نسبت به آنها برای روشن شدن وضعیت ایران در این بازار لازم است.

۱- منشأ اختلاف‌های مشاهده‌شده در بین آمار اعلام‌شده توسط مراجع مختلف چیست؟

 الف - اختلاف روش‌های جمع‌آوری آمار: موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، آمار خود را مستقیما از دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی کشور در مورد دانشجویان بین‌المللی مشغول به تحصیل جمع می‌کند. در حالی که سازمان امور دانشجویان از طریق سازمان سنجش آموزش کشور، تعداد دانشجویان غیر‌ایرانی را که از طریق آزمون سراسری در دانشگاه‌ها قبول شده‌اند، دریافت کرده و جمع آن با تعداد مجوزهایی را که این سازمان برای پذیرش دانشجویان بورسیه و غیر‌بورسیه از خارج از کشور در هر سال صادر می‌کند، اعلام می‌کند. (کتاب جابه‌جایی بین‌المللی دانشجویان و تحصیل کردگان: جهان و ایران:۱۳۹۶) بنابراین به‌نظر می‌رسد تعداد دانشجویانی که بنا به هر دلیلی از تحصیل در دانشگاه‌های ایران انصراف می‌دهند در آمار سازمان امور دانشجویان منعکس نمی‌شود. آمار موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی قابل‌اتکاتر است و به همین دلیل آمار یونسکو از دانشجویان بین‌المللی شاغل به تحصیل در ایران براساس اطلاعات این موسسه است و مرجعی برای سنجش موقعیت ایران در مقایسه با سایر کشورها قرار می‌گیرد.

۲- آیا محصلان جامعه‌المصطفی دانشجو هستند یا طلبه دینی؟ این‌گونه که به نظر می‌رسد مدیران سازمان امور دانشجویان و موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، محصلان جامعه المصطفی را طلبه دینی می‌دانند و تعداد آنها را در آمار دانشجویان بین‌المللی مشغول به تحصیل در ایران انعکاس نمی‌دهند؛ اما دکتر سالار آملی به‌عنوان قائم‌مقام وزیر علوم و رئیس مرکز همکاری‌های علمی و بین‌المللی نظر متفاوتی دارد و تعداد دانشجویان جامعه‌المصطفی را همواره در مصاحبه‌های مربوط به دانشجویان بین‌المللی اعلام می‌کند.

۳- آیا مهاجران نسل دوم و سوم افغانستانی را که در ایران به دنیا آمده‌اند و در سیستم آموزش عمومی کشور تحصیل کرده‌اند و تقریبا دو سوم آمار اعلامی دانشجویان بین‌المللی ایران را تشکیل می‌دهند، می‌توان دانشجوی بین‌المللی محسوب کرد؟ پیگیری ادبیات علمی این حوزه نشان می‌دهد کشورهایی مانند آلمان که مشابه ایران با امواج مهاجران و پناهجویان مواجه بوده‌اند، دانشجویان مهاجر و پناه‌جو را با عنوان Foreign Students و نه International Students در نظر گرفته و از انعکاس آن در آمار دانشجویان بین‌المللی خود خودداری می‌کنند؛ اما ایران رویه‌ای بالعکس را در این مورد در پیش گرفته که این امر موجب می‌شود دقت و صحت آمار دانشجویان بین‌المللی ایران با شک و شبهه مواجه باشد.  

باید توجه کرد که برطرف شدن این تناقضات آماری که از بخش‌های مختلف وزارت علوم منعکس می‌شود و همچنین انتشار نحوه پراکنش دانشجویان در استان‌ها، رنک‌بندی دانشگاه‌ها در جذب دانشجویان، مشخص کردن رشته‌های پر‌طرفدار بین دانشجویان بین‌المللی و... در ارزیابی سیاست‌های اجرا شده در این زمینه و طراحی سیاست‌های جدید راهگشا خواهد بود و زمینه را برای تحلیل و آنالیز و ارائه راه حل باز خواهد کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد مسائل قانونی و اجتماعی، عدم ارائه خدمات شهروندی درخور به دانشجویان خارجی در راستای بهره‌مندی از حقوق مناسب، عدم تحرک و علاقه‌مندی در بخش جذب از سوی بخش دولتی و خصوصی، طولانی و غیرشفاف بودن مرحله پذیرش، امکانات آموزشی نامتناسب، پشتیبانی و حمایت ضعیف از دانشجویان خارجی، به‌عنوان مهم‌ترین مشکلات و چالش‌هایی هستند که در چند سال اخیر در جذب دانشجویان بین‌المللی و انتخاب آنها تاثیر داشته است.  

باید اذعان کرد به‌رغم اشتراکات سیاسی، فرهنگی و مذهبی ایران در کشورهای منطقه، جایگاه کشور در بازار جذب دانشجویان منطقه و جهان عرب قابل‌دفاع نیست. ایران تنها به‌عنوان پنجمین میزبان دانشجویان عراقی پس از اردن، ترکیه، مالزی و امارات قرار دارد. ایران در کشورهایی مانند لبنان، سوریه و یمن نیز قافیه را به رقبای منطقه‌ای خود یعنی ترکیه، عربستان، امارات و اردن باخته است.