برندگان و بازندگان کنوانسیون

سوال نخست این که برندگان و بازندگان کنوانسیون امضا شده چه کشورهایی هستند؟ واقعیت این است که پاسخ دادن به این سوال آسان نیست. یکی از دلایل این امر آن است که مرزهای کف دریای خزر هنوز ترسیم نشده‌اند و باید بین کشورهای حاشیه آن مذاکره صورت گیرد. البته قرار است مرزهای مشترک طبق توافق‌های دوجانبه ترسیم شود. قبلا قرار بود در مذاکره چند جانبه این اقدام انجام شود، اما از آنجا که خزر دریا محسوب می‌شود، می‌توان گفت ایران که کوتاه‌ترین مرز آبی را دارد برنده نیست، اما این کشور که اکنون تحت فشارهای سیاسی و اقتصادی غرب است از امضا شدن کنوانسیون سود سیاسی و امنیتی می‌برد، زیرا طبق آن، هیچ نیروی نظامی خارجی نمی‌تواند در دریای خزر حضور داشته باشد. همچنین از آنجا که بخش اعظم منابع انرژی دریای خزر در بخش‌های جنوبی آن است، به احتمال زیاد میزان بهره‌برداری ایران تقریبا با دیگر کشورها برابر خواهد بود. اگر خزر دریاچه تلقی می‌شد، آذربایجان و قزاقستان که مرزهای طولانی‌تری دارند بازنده محسوب می‌شدند. به نظر می‌رسد روسیه یک برنده امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر است، زیرا از این پس ناوگان نظامی این کشور می‌تواند به تمامی این دریا سرکشی کند.

عامل اصلی اختلافات دیرینه چیست؟ شاید بتوان گفت عامل اصلی این اختلافات، منابع عظیم نفت و گاز است که زیر بستر دریای خزر قرار دارد. هریک از کشورهای حاشیه این دریا خواهان سهم بالاتر از این منابع بوده‌اند و گاه ناوهای جنگی برای ترساندن پیمانکاران دعوت شده از سوی کشور رقیب، مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از سوی دیگر روسیه که صادرکننده بزرگ گاز به اروپاست با احداث خط لوله انتقال گاز از ترکمنستان به آذربایجان از طریق دریای خزر مخالفت کرده است. با احداث این خط لوله، ترکمنستان می‌تواند گاز خود را بدون نیاز به خاک روسیه به اروپا صادر کند. شرکت‌های نفتی بین‌المللی که در دهه ۱۹۹۰ به دریای خزر هجوم برده بودند، اکنون در آن فعالیت ندارند، اما در آینده وضعیت تغییر خواهد کرد. به دلیل تسهیل احداث خط لوله انتقال منابع انرژی از کف دریای خزر، در سال‌های آینده وضعیت اقتصادی ترکمنستان و آذربایجان بهتر خواهد شد و روسیه نیز با یک رقیب در حوزه صادراتی گاز به اروپا مواجه می‌شود.

سوال بعد این که چه عوامل دیگری سبب اهمیت دریای خزر شده است؟ واقعیت این است که ۸۰ تا ۹۰ درصد خاویار با کیفیت جهان از دریای خزر تامین می‌شود، اما این سهم در دهه‌های اخیر کاهش یافته است. در تحقیقی که در سال ۲۰۰۲ انجام شد آمده بود ماهی خاویار دریای خزر به سرعت در حال از بین رفتن است و ممکن است به زودی به‌طور کامل منقرض شود. ذخیره ماهی‌های دریای خزر بسیار ارزشمند است. بنا به اعلام رئیس‌جمهوری قزاقستان، کنوانسیون امضا شده در روز یکشنبه زمینه سهمیه بندی ماهیگیری را برای کشورهای حاشیه دریای خزر فراهم می‌کند. چه چالش‌هایی پیش روی دریای خزر وجود دارد؟ یکی از چالش‌های بزرگ، آلودگی‌های زیست محیطی است که به دلیل استخراج نفت و فعالیت صنایع مختلف در حاشیه این دریا ایجاد شده است. نگرانی‌های زیادی درباره افزایش آلودگی‌ها در آینده، به وجود آمده است.

کارشناسان توصیه کرده‌اند در توافق‌های دوجانبه و چندجانبه آتی، به‌طور شفاف مقرراتی برای جلوگیری از آلوده شدن دریا تدوین شود و ابزارهایی برای تضمین عمل به این تعهدات به وجود آید. نکته مهم این که در توافق‌نامه امضا شده آمده است کشورهای حاشیه دریای خزر طبق توافق‌های آتی، جداگانه و طبق قوانین بین‌المللی به استفاده از ذخایر نفت و گاز آن اقدام خواهند کرد. ضروری است ترتیبی اتخاذ شود تا در توافق‌های دوجانبه، کشور‌ها به رعایت قوانین زیست محیطی ملزم شوند. کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر یک چارچوب کلی برای اقدامات آتی کشورهای حاشیه این دریاست و هر یک از این کشورها طبق آن به منافعی که مورد نظرشان بوده دست پیدا کرده‌اند. مهم‌ترین موضوع یعنی نحوه استفاده از منابع انرژی دریای خزر در آینده به‌طور شفاف‌تر و بر مبنای توافق‌هایی که بین کشورهای حاشیه این دریا منعقد می‌شود مشخص خواهد شد.

اخبار مرتبط