نظام وظیفه و بازار کار

به‌طور کلی مطالعات و بررسی‌های مختلفی در حوزه نظام وظیفه وجود دارد که مباحث جمعیتی و بازار کار مرتبط با آن برای جامعه‌شناسان و اقتصاددانان و سیاست‌گذاران این حوزه مهم است. بدیهی است که بر اساس روند کلی جمعیت کشور در افق زمانی مشخص می‌توان روند جمعیت جوان ذکور در سن آماده دوره خدمت سربازی را برآورد کرد. مطابق برآورد مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، برای پنج سال آینده به‌طور متوسط بین ۵۲۰ تا ۵۵۰ هزار نفر (متوسط ۵۳۵ هزار نفر) به‌عنوان مشمولین بالقوه محسوب خواهند شد. البته به دلیل تعدیل مشمولین و قوانین و مقرات مربوطه برخی از این افراد از شمول این دوره خارج می‌شوند و به‌طور متوسط ۳۴۷ هزار نفر(۶۵ درصد از افراد مشمول بالقوه) به‌عنوان مشمول بالفعل به حساب می‌آیند. در این میان به‌طور تقریبی بیش از ۵۸ درصد آنها را افراد با مقطع تحصیلی دیپلم و زیردیپلم تشکیل می‌دهند. سهم افراد با مقطع فوق دیپلم نیز بیش از ۱۶ درصد هستند. بقیه آنها(۲۶ درصد) را در مقاطع تحصیلی کارشناسی و کارشناسی به بالاتر تشکیل می‌دهند. البته با توجه به تغییر رویکرد اجتماعی و تقاضای اجتماعی خانوارهای شهری و روستایی برای تحصیلات بالاتر، احتمال افزایش سهم ۲۶ درصدی فوق در آینده وجود دارد. در هر حال، آمار یاد شده نشان می‌دهد که مطابق قانون نظام وظیفه عمومی، هر ساله بخشی از نیروی کار کشور از گردونه بازار کار(واقعی) خارج شده و در ارائه خدمت سربازی برای تامین امنیت و دفاع مشغول می‌شوند.   

نکته‌ای که بسیار مهم است اینکه افزایش تدریجی سهم مقاطع تحصیلی افراد جوان و مشمول بالقوه دوره سربازی باعث خواهد شد که احتمال افت سرمایه انسانی به‌وجود بیاید. بنابراین ساماندهی افراد جوان و مشمول بالفعل در دوره سربازی برای گذراندن مهارت آموزی و کارورزی مرتبط با فعالیت‌های واقعی اقتصاد کشور می‌تواند پیوند میان انباشت سرمایه انسانی در دبیرستان و دانشگاه را با بازار کار و اشتغال بعد از دوره سربازی تقویت کند. حرکت جدید ستاد مشترک نیروهای مسلح با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی می‌تواند زمینه ساز و بسترساز تحقق این اهداف باشد.

- ادامه تحصیل و افزایش انتظارات افراد از بازار کار به دلیل به تاخیر افتادن سربازی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

برخی از افراد جوان، ممکن است با ادامه تحصیل خود از فضای دوران خدمت سربازی فاصله بگیرند و حتی ادامه تحصیل باعث خواهد شد که احتمال شرایط بهتر در دوره خدمت سربازی فراهم شود. اما با نگاه واقع‌بینانه، ادامه تحصیل برای جوانان می‌تواند یک نوع سرمایه‌گذاری تلقی شود. هرچند از منظر دیگر سرمایه‌گذاری برای ادامه تحصیل می‌تواند هزینه فرصت تلقی شود. برآیند این دو را می‌توان از طریق اهداف و خاستگاه فرد برای ادامه تحصیل جست‌وجو کرد. بدیهی است که شکل‌گیری سرمایه انسانی ناشی از تحصیل برای فرد ممکن است سرمایه انسانی وی را تکمیل نکند. اما بخشی از خلأ‌های ناشی از کمبود سرمایه انسانی را پر خواهد کرد. بر همین اساس، انجام مهارت‌های مختلف و هدفمند در دوره سربازی تکمیل‌کننده خواهد بود. بر این اساس، ادامه تحصیل و افزایش انتظارات افراد از بازار کار به دلیل به تاخیر افتادن سربازی را می‌توان مثبت ارزیابی کرد. این امر نیازمند برنامه مشخص از سوی سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان حوزه نظام وظیفه و نظام آموزش مهارتی و کاربردی است، زیرا که بیش از ۴۰ درصد از تازه‌واردان به بازار کار در دامنه مهارت‌های مستمر کاربردی و حرفه‌ای قرار خواهند گرفت.

- صرف دو سال از بهترین سال‌های یک فرد برای خدمت سربازی که عمدتا پس از تحصیل اتفاق می‌افتد تاثیر روحی و اجتماعی خاصی بر بازار کار دارد؟

الزاما صرف دو سال از بهترین سال‌های یک فرد برای خدمت سربازی به خصوص پس از تحصیل، نمی‌تواند اثرات منفی روحی و اجتماعی بر فرد داشته باشد. ولی می‌توان ادعا کرد که گذراندن ۲ سال از دوران جوانی فرد باعث تاخیر در یافتن شغل، ازدواج و تامین درآمد و... شود. بدیهی است که در این صورت مقایسه بین افرادی که دوران خدمت را طی می‌کنند و کسانی که با همان شرایط سنی و تحصیلی به دلایل مختلف قانونی و معافیت‌ها این دوره را طی نمی‌کنند، شرایط برابری از بعد یافتن شغل، ازدواج و تامین درآمد و... فراهم نیست. این وضعیت ممکن است تاثیر منفی، روحی و اجتماعی از بعد کارآیی و بهره‌وری فرد یاد شده برای دوره‌های بعد از سربازی داشته باشد. بنابراین پر کردن اوقات دوران سربازی مبتنی بر فعالیت‌های معطوف به بازار کار بعد از دوره سربازی، گامی موثر برای مدیریت و ساماندهی مشمولان بالقوه و بالفعل دوره خدمت نظام وظیفه است. به عبارت دیگر، افرادی که دوره سربازی را طی می‌کنند(چه تحصیلکرده‌ها و چه غیر آن)، باید به این جمع‌بندی برسند که دوران خدمت سربازی می‌تواند منجر به تقویت سرمایه انسانی آنان شود. در این صورت؛ این دوره(سربازی) یک فرصت در این دوره از زندگی شخصی فرد محسوب می‌شود. با توجه به وضعیت بازار کار کشور و پایین بودن سطح مهارت‌های مختلف جوانان(فنی، اجتماعی و...) هدایت سیاست‌های مهارت‌آموزی و کارورزی به دوره نظام وظیفه، نه تنها می‌تواند اثرات منفی روحی و اجتماعی پس از تحصیل را به دلیل احساس مسوولیت، جامع‌پذیری و قانون‌گرایی و... کاهش دهد بلکه سرمایه انسانی شکل گرفته در این دوره، احتمال یافتن شغل و درآمد را برای فرد افزایش می‌دهد. نکته جالب‌تر اینکه در میان رده‌های مختلف سنی، جوانان در بازار کار دچار آسیب‌های مختلفی هستند و حتی ورود و خروج آنها از بازار کار، نرخ بیکاری بالاتر و تعداد بیکاران بیشتر و دستمزد کمتر و... خود گویای این واقعیت است که همواره در معرض آسیب هستند. در این حالت، نظام وظیفه می‌تواند یک «فرصت» برای بازار کار کشور تلقی شود.