در گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران بررسی شد
ویتکنگها چگونه تاجر شدند؟
سرخ‌‌‌‌‌ها زرد می‌شوند
بر اساس گزارش اتاق ایران، دیپلماسی اقتصادی و سیاست تجاری ویتنام با یک‌سری روندهای تاریخی آغاز می‌شود که در دوران پس از جنگ سرد، به‌تدریج پایه‌های اقتصادی کنونی ویتنام را تشکیل دادند. روند تحول در دیپلماسی اقتصادی ویتنام پس از پایان جنگ سرد تغییرات قابل‌توجهی در چشم‌انداز ژئوپلیتیک جهانی ایجاد کرد و بسیاری از کشورها را به ارزیابی مجدد سیاست خارجی و استراتژی‌های اقتصادی خود سوق داد. در این دوره ویتنام که از دهه‌ها درگیری و انزوا بیرون آمده بود، روندی دگرگون‌کننده را در دیپلماسی اقتصادی و سیاست تجاری خود آغاز کرد. در این روند اهداف، ساختار نهادی، دیپلماسی اقتصادی و سیاست تجاری ویتنام در راستای مشارکت فعال در اقتصاد جهانی دگرگون شد. تکامل دیپلماسی اقتصادی ویتنام پس از جنگ سرد را می‌توان در سه مرحله مفهوم‌سازی و زمینه‌سازی کرد که هرکدام با تحولات قابل‌توجهی در روابط اقتصادی خارجی و اهداف استراتژیک آن مشخص می‌شود.
نخستین مرحله با جهت‌گیری مجدد پس از جنگ سرد (دهه ۱۹۹۰ تا اوایل دهه۲۰۰۰) مشخص می‌شود. در پایان جنگ سرد، ویتنام به دلیل سیستم برنامه‌ریزی متمرکز و از دست‌دادن حمایت شوروی با انزوای اقتصادی و یک اقتصاد راکد مواجه شد. در پاسخ به این چالش‌ها، ویتنام مجموعه‌ای از اصلاحات اقتصادی به‌نام نوسازی را در اواخر دهه۱۹۸۰ آغاز کرد که هدف آن گذار از یک اقتصاد متمرکز برنامه‌ریزی شده به یک اقتصاد بازار سوسیالیستی بود. در این دوره یکی از مهم‌ترین دستاوردهای دیپلماتیک عادی‌سازی روابط دیپلماتیک و اقتصادی با ایالات‌متحده در سال۱۹۹۵ بود. این امر درها را برای تجارت، سرمایه‌گذاری و دریافت کمک‌های توسعه‌ای سایر کشورها به روی ویتنام باز کرد. افزون بر این ویتنام موافقت‌نامه‌های تجاری دوجانبه مختلفی را با کشورهای همسایه و شرکای تجاری کلیدی مانند چین و کشورهای عضو آسه‌آن امضا کرد. این قراردادها باعث افزایش جریان تجارت و سرمایه‌گذاری شد. ویتنام به سازمان‌های اقتصادی بین‌المللی مانند اتحادیه کشورهای جنوب‌شرقی آسیا (ASEAN) در سال۱۹۹۵ و همکاری اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (APEC) در سال۱۹۹۸ پیوست و اقتصاد خود را بیش از پیش در اقتصاد جهانی ادغام کرد.
گردش کامل به راست
مرحله دوم از اوایل قرن ۲۱ آغاز می‌شود که طی آن، ویتنام به اصلاحات اقتصادی ادامه داد و تلاش‌های دیپلماتیک خود را برای ارتقای تجارت، سرمایه‌گذاری و ادغام در اقتصاد جهانی دوچندان کرد. در این دوران، اصلاحات اقتصادی عمق یافت، جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در اولویت قرارگرفت، زیرساخت‌ها نوسازی شد و آزادسازی تجاری گسترده‌تر شد. عملیاتی‌شدن این برنامه اصلاحی، منجر به رشد سریع اقتصادی و صنعتی‌شدن شد. در این دوره ویتنام بر امضای موافقت‌نامه تجارت آزاد دوجانبه با قدرت‌های تجاری متمرکز شد و نقش فعال‌تری را در همگرایی منطقه‌ای بر عهده گرفت. مهم‌تر آنکه تنوع‌بخشی به شرکای اقتصادی را در دستور کار قرار داد. مرحله سوم شامل دوران متأخرتر این فرآیند می‌شود که طی آن این کشور در یک دهه‌اخیر و با پیشبرد موفقیت‌آمیز دیپلماسی و توسعه اقتصادی، به‌دنبال متعادل‌کردن روابط خود با قدرت‌های بزرگ در عین تنیدگی بیشتر در اقتصاد شرق آسیا بوده‌است تا از این مسیر موقعیت خود در اقتصاد جهانی را تثبیت و تقویت کند، از همین‌رو ویتنام فعالانه در تلاش‌های همگرایی اقتصادی منطقه‌ای، مانند توافق‌نامه جامع و پیشرو برای مشارکت ترانس‌پاسیفیک (CPTPP) و مشارکت اقتصادی جامع منطقه‌ای (RCEP) مشارکت داشته‌است. از دیگر سو کوشیده تا رویکرد متعادلی را در روابط خود با قدرت‌های بزرگ از جمله ایالات‌متحده، چین و روسیه حفظ کند تا ثبات اقتصادی را تضمین کرده و ریسک‌های سیاسی را به حداقل برساند. این کشور به‌طور فزاینده‌ای درگیر حکمرانی اقتصاد جهانی از طریق مشارکت فعال در سازمان‌هایی مانند سازمان ملل‌متحد و نهادهای اقتصادی آن است تا در نگارش قواعد جدید اقتصاد جهانی نقش‌آفرینی کند. افزون بر این دیپلماسی اقتصادی ویتنام، همگام با روندهای جهانی، اکنون ترویج توسعه‌پایدار، حفاظت از محیط‌زیست و شیوه‌های تجاری مسوولانه برای اطمینان از دوام اقتصادی و زیست‌محیطی بلندمدت را نیز در دستور کار قرار داده‌است.
ارزیابی سیاست تجاری ویتنام
ویتنام طی ۳۰سال اخیر یک رشد اقتصادی چشمگیر را تجربه‌کرده است، به‌گونه‌ای که این کشور را به یک اقتصاد روبه‌رشد با درآمد متوسط تبدیل‌کرده و نرخ فقر را از ۷۰درصد در اوایل ۱۹۹۰ به زیر ۶درصد در ۲۰۱۹ رسانده است. بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸، متوسط نرخ رشد سالانه تولیدناخالص داخلی ۶.۶درصد بود و در سال‌پایانی، به رکورد ۱۰ساله ۷.۱درصد رسید. در ۲۰۱۹، نرخ رشد واقعی تولید ناخالص داخلی به ۷درصد رسید، ولی در سال۲۰۲۰ کند شد و به ۲.۵درصد کاهش پیدا کرد که متاثر از پیامدهای همه‌گیری کووید-۱۹ بوده‌است.
مبنای سیاست تجاری ویتنام، مبتنی بر صادرات است و این کشور، همگرایی اقتصادی بین‌المللی را کلید تحولات نهادی، رشد اقتصادی و توسعه خود می‌داند. در سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ و استراتژی وارداتی و صادراتی ۲۰۲۰-۲۰۱۱ اهدافی عمدتا تجاری از قبیل رشد سالانه دورقمی صادرات، رشد کمتر واردات نسبت به صادرات و کاهش تدریجی کسری تجاری تا رسیدن به مازاد تجاری در دهه‌بعدی (۲۰۳۰-۲۰۲۱) پیش‌بینی شده‌است. گسترش اقتصادی ویتنام در سال‌های گذشته عمدتا متکی به تقاضای داخلی چشمگیر و صادرات محصولات صنعتی بوده‌است. از زمان گزارش ارزیابی قبلی این کشور در ۲۰۱۳، ویتنام هرچه بیشتر در اقتصاد جهانی ادغام شده‌است و نرخ تجارت به تولید ناخالص داخلی آن از ۱۶۵درصد در ۲۰۱۳ به ۲۱۰درصد در ۲۰۱۹ افزایش پیدا کرده است که بازتاب آن در افزایش میانگین سالانه ۴درصد در نرخ تبدیل واقعی واحد پول این کشور مشخص است. طی بازه مورد بررسی، تجارت کالا سالانه با نرخ رشد دو رقمی افزایش پیدا کرده‌است. این امر بیانگر مشارکت موثر ویتنام در زنجیره ارزش جهانی و ظهور آن به‌عنوان یک مرکز تولید صنعتی پوشاک و کالاهای الکترونیکی مصرفی به‌ویژه تلفن‌های‌همراه است. در سال۲۰۱۹ تقریبا ۸۵درصد از محصولات الکترونیکی وارداتی به این کشور کالاهای واسطه‌ای بودند که تقریبا نیمی از آنها توسط کره‌جنوبی و چین تامین شده‌بودند. در مقابل، ۴۴درصد از محصولات الکترونیکی صادراتی کالاهای مصرفی و نهایی بودند که از این میزان، نیمی به ایالات‌متحده آمریکا، امارات‌متحده‌عربی و استرالیا صادر شدند. در مجموع، ویتنام در تجارت کالا و خدمات مازاد تجاری داشته‌است.
تجارت ایران و ویتنام
در حال‌حاضر، از مجموع ۵۳.۱۶میلیارد دلار صادرات ایران در سال۱۴۰۱، ویتنام تنها ۰.۱۷درصد را به خود اختصاص داده و از این نظر در جایگاه سی و ششم درمیان ۱۵۰ شریک تجاری ایران در حوزه صادرات قرار گرفته‌است.
در حوزه واردات نیز این کشور از مجموع ۵۹.۶۵میلیارد دلار واردات ایران با اختصاص ۰.۱۵درصد به خود، در جایگاه ۱۱۶ درمیان ۱۲۱ شریک تجاری ایران در حوزه واردات قرارگرفته‌است. همچنین در سه‌ماهه نخست سال۱۴۰۲ مجموع صادرات ایران به ویتنام‌برابر با ۱۴۴.۶تن به ارزش بیش از ۴۸.۷میلیون دلار و مجموع واردات ایران از ویتنام معادل ۴.۳تن به ارزش ۱۳.۱میلیون دلار بوده‌است. واردات ایران از ویتنام به لحاظ وزنی، در دوره ۱۳۹۹-۱۳۹۶ کاهش یافته و در دو سال۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ با افزایش همراه بوده‌است، هرچند تنها به ۵۷درصد این شاخص در سال۱۳۹۶ رسیده‌است. به لحاظ ارزش نیز واردات ایران از ویتنام روند مشابهی را نشان می‌دهد؛ به‌طوری که به‌رغم افزایش ارزش واردات ایران در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱، نسبت به سال۱۳۹۵ با ۴۳درصد کاهش همراه بوده‌است.
صادرات ایران به ویتنام به لحاظ وزنی با فراز و فرود بیشتری نسبت به واردات ایران همراه بوده‌است؛ به‌طوری که با اغماض یک منحنی سینوسی را تشکیل می‌دهد. بر این اساس، با مبنا قرار‌دادن سال۱۳۹۷ (کمترین وزن) مشاهده می‌شود که در این سال‌وزن کالاهای صادراتی ایران به ویتنام نسبت به سال۱۳۹۵ حدود ۶۳درصد کاهش داشته و در مقابل این شاخص در سال۱۴۰۱ با افزایش ۴۵درصدی نسبت به سال‌مبنا همراه بوده‌است. از نظر ارزش صادرات ایران نیز شاهد کاهش ۸۵درصدی در دوره ۱۳۹۹-۱۳۹۵ بوده و هرچند این شاخص در دو سال۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ افزایشی بوده‌است، همچنان ۷۷درصد کمتر از سال۱۳۹۵ (بیشترین ارزش) است.
در نهایت این گزارش نتیجه می‌گیرد که کاهش ارزش تجارت ایران و ویتنام چندان تابع رفع تحریم‌ها در دوره برجام (۱۳۹۷-۱۳۹۵)، خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و همه‌گیری کرونا نبوده‌است؛ هرچند این متغیرها امکانات و محدودیت‌هایی را در این رابطه ایجاد‌کرده است. در نهایت در سال۱۴۰۱، ارزش تجارت ایران و ویتنام برابر با ۳۱.۴درصد این ارزش در سال۱۳۹۶ است.
