مجلس در سیزدهم مهرماه۱۲۸۵ درست ۶۰روز بعد از امضای فرمان مشروطه توسط مظفرالدین‌شاه قاجار در کاخ نیاوران گشایش یافت. این مجلس که صنفی و طبقاتی بود در نخستین روز افتتاح خود مرتضی‌‌قلی‌‌خان هدایت ملقب به صنیع‌‌الدوله را که بیشتر از آنکه چهره سیاسی باشد چهره فرهنگی بود، به‌عنوان رئیس انتخاب کرد. مهم‌ترین اقدام این مجلس تدوین قانون اساسی کشور در ۵۱ اصل بود. حضور هدایت به‌عنوان یک چهره معتدل در تدوین سریع این قانون تاثیر زیادی داشت. بهارستان‌‌نشین‌‌ها می‌‌دانستند عمر شاه آن قدر به دنیا نخواهد بود و پیش از آنکه بیماری کلیه و نقرس نفسش را بگیرد باید آن را به امضای او برسانند. اما این تنها موضوع این مجلس نبود که رئیس سابق مدرسه دارالفنون را به‌عنوان رئیس برگزیده بود؛ قرارداد ۱۹۰۷ (۱۲۸۵ ه.ش) هم مطرح بود که ایران را به سه بخش بین روسیه، انگلستان و بی‌‌طرف تقسیم می‌‌کرد. قراردادی که بیشتر از بیست سال پیش ناصرالدین‌شاه قاجار آن را پیش‌‌بینی کرده بود و بر بخت شاهی که برای رفتن به شمال و جنوب مملکتش باید از اجنبی اجازه بگیرد، لعنت فرستاده بود.

مرتضی‌‌قلی‌‌خان که از خاندان مشهور مخبرالدوله بود باید در مقابل چنین قراردادی می‌‌ایستاد. او که در آلمان رشته معدن خوانده بود، در ۳۵سالگی وقتی به ایران بازگشت با نظر مثبت ناصرالدین‌شاه قاجار دختر مظفرالدین‌میرزا را به همسری گرفت و به خدمت اداره معادن در آمد که ضمیمه وزارت علوم و اوقاف بود که پدرش علی‌‌قلی‌‌خان مخبرالدوله وزیرش بود. او که در فرنگ درس خوانده بود به فکر پیشرفت صنعت در ایران افتاد و به تاسیس کارخانه‌‌ فلزکاری اقدام کرد. این کارخانه اگرچه نتوانست موفق باشد، اما پلی بود تا مظفرالدین‌شاه به دامادش اعتماد کند و ابتدا او را به‌عنوان وزیر خزانه‌‌داری انتخاب کرد. با امضای فرمان مشروطه او به همراه مشیرالدوله و محتشم‌‌السلطنه دست به تدوین نظام‌نامه انتخابات زدند.

او بعد از این بود که به‌عنوان رئیس مجلس برگزیده شد و تا شهریور۱۲۸۶ در این سمت حضور داشت. اما سختی کار ریاست مجلس و کارشکنی‌‌های برادرزنش محمدعلی شاه صبر صنیع‌‌الدوله را سرآورد و بعد از ترور اتابک در ورودی مجلس استعفای خود را تقدیم کرد و جای خود را به میرزا محمودخان علامیر احتشام‌‌السلطنه داد. احتشام‌‌السلطنه از خاندان دولو قاجار بود و از سمت مادری از نواده‌های بی‌‌شمار فتحعلی‌‌شاه به شمار می‌‌رفت. او که هشت سال در دارالفنون تحصیل‌‌کرده بود، به سمت مستشار سیاسی در بغداد منصوب شد. اما بعد از ترور ناصرالدین‌شاه به ایران بازگشت. او یکی از چهره‌های فرهنگی بود که به همراه حسن رشدیه و یحیی دولت‌آبادی انجمن معارف را بنیان گذاشتند؛ انجمنی که مدارس زیادی را راه‌‌اندازی کردند. یکی از آنها، مدرسه علمیه بود که توسط احتشام‌‌السلطنه افتتاح شد.

 

منبع: تاریخ ایرانی