چند و چون شهرسازی در دوره قاجار

‌‌ حدود یک قرن خطوط اصلی طرح جامع از سوی پادشاهان سلسله صفوی و حکومت آنان دنبال‌‌ شد‌‌ و درنتیجه مجموعه‌های معماری بی‌‌نظیری در بافت شهر به وجود آمد و اصفهان در زمره زیباترین شهرهای جهان قرار گرفت. در قرن هجدهم و ابتدای قرن نوزدهم میلادی، که‌‌ دوران‌‌ انتقال معماری‌‌ صفویه به معماری زندیه و بالاخره به معماری قاجار بود، در نتیجه ضعف‌‌ دولت‌های این زمان به تدریج کیفیت هنری و به‌ویژه کیفیت ساختمانی و مصالح به‌کارگرفته‌‌ رو‌‌ به‌‌ انحطاط رفت. از دهه‌های اول‌‌ قرن‌‌ نوزدهم‌‌ که آوازه پیشرفت و ترقیات صنعتی اروپا و تاثیر آن در شهرنشینی و مسائل شهری، به ایران رسید و اثری بیدارکننده در آن به‌‌ وجود‌‌ آورد‌‌، میل‌‌ به تجدید بنای ممکلت و در نتیجه نیاز به‌‌ فراگیری‌‌‌‌ «علوم‌‌ جدیده» و تغییر اصول تعلیماتی حالت ضروری به خود گرفت. در نتیجه، در دوران ولایتعهدی عباس میرزا (۱۷۹۹‌‌-۱۸۳۳م‌‌) که‌‌ خود در این کار پیشقدم‌‌ بود، دولت تعدادی اندک از‌‌ جوانان را به ابتکار و دستور او، برای فراگیری‌‌ علوم و حرفه‌های مورد نیاز راهی اروپا کرد.

از میان گروه‌‌ بعدی‌‌ محصلانی‌‌ که در سال۱۸۴۳م عازم دنیای غرب شدند، عبدالرسول‌خان‌‌ و میرزا‌ رضا برای فراگیری حرفه مهندسی انتخاب شدند. بازگشت این دو مصادف شد با دوران صدارت میرزا‌‌ تقی‌خان‌‌ امیرکبیر (۱۸۵۱-۱۸۴۷ م)، مرد بزرگ و روشنفکر ایران که تحت تاثیر پیشرفت‌های‌‌ روسیه‌‌ و عثمانی قرار گرفته و به سیر ترقی ملل غرب و به موجبات‌‌ انحطاط اوضاع ایران واقف‌‌ شده‌‌ بود‌‌. امیرکبیر از بدو خدمت برای‌‌ تجدید بنای کشور تلاش همه‌جانبه‌ای را آغاز‌‌ کرد‌‌ و دست به یک‌‌ رشته اصلاحات اساسی زد که مهم‌ترین آنها، از نظر مطالب‌‌ طرح‌شده‌‌ در این نوشته، ایجاد«مرکز تعلیم و تعلم»است. برای تدریس در این مدرسه عالی‌‌‌‌ که‌‌ بالاخره با نام‌‌ «دارالفنون» شروع به کار کرد، تعلیمات مدرن غربی از‌‌ طریق‌‌ استادان‌‌‌‌ «فرنگی» به ایران راه یافت.

بنای این ساختمان که در داخل حصار ارگ سلطانی قرار‌‌ می‌‌گرفت‌‌ به میرزا رضای نامبرده‌‌ محول شد. ساختمان دارالفنون مجموعه‌‌ ساده‌‌ای‌‌ بود‌‌ از کلاس‌‌ها و آزمایشگاه‌ها که با راهروی عریض متکی به قوس‌‌های نیمه بیضوی، دورا دور باغچه‌‌ مرکزی‌‌ را‌‌ گرفته بود. قسمتی از اتاق‌‌های کار در طبقه دوم‌‌ قرار داشت. نقشه‌های‌‌ میرزا‌‌ رضای مهندس‌باشی برای اجرای ساختمان در اختیار محمدتقی معمارباشی قرار گرفت. ساختمان ‌دارالفنون که احتمالا اولین‌‌ بنای دولتی است که توسط یک معمار ایرانی تحصیلکرده «فرنگ» طراحی شده، در نوامبر ۱۸۵۱م. افتتاح‌‌ شد‌‌، درست‌‌ در همان زمان بانی بزرگ آن‌‌، امیر‌کبیر در باغ فین کاشان در تبعید به سر می‌‌برد و در انتظار سرنوشت شوم‌‌‌‌ خود‌‌ بود.

مدرسه دارالفنون که‌‌ در‌‌ آن برای‌‌ تعلیم‌‌ از‌‌ روش‌های اروپایی استفاده می‌‌شد، منشأ تحولات‌‌ فکری‌‌ مهمی در ایران شد. درواقع می‌‌توان این مدرسه را راهگشای‌‌ تعلیمات‌‌ عالیه جدید و وسیله ترویج علوم در‌‌ نیمه دوم قرن نوزدهم‌‌‌‌ میلادی‌‌ در ایران دانست. فارغ‌التحصیلان‌‌ این‌‌ مدرسه عالی گروه روشنفکرانی‌‌ را در ایران به‌وجود آوردند که به نهضت‌‌ تجددخواهی‌‌ و مبارزه با خرافات‌‌ و به نشر‌‌ افکار‌‌ آزادی‌خواهانه‌‌ در عهد ناصری‌‌ کمک‌‌ فراوان کرد. در‌دار الفنون‌‌‌‌ از میان دروس متعدد، ریاضی، مهندسی، طراحی و نقشه‌برداری نیز تدریس‌‌ می‌‌شد و در اولین‌‌ دوره آن دوازده دانشجو در رشته مهندسی‌‌ نام‌نویسی کرده‌‌‌‌ بودند‌‌. تهیه چند نقشه ارزنده قدیمی‌‌ به‌ویژه نقشه‌های پایتخت در سال‌های ۱۸۵۷ و ۱۸۹۰م را مرهون گروه مهندسی این مدرسه هستیم‌‌. نقشه اول را مهندس اگوست کرشیش (Auguste Krziz) اتریشی‌‌، معلم‌‌ معماری‌‌، ریاضی و هندسه با‌‌ کمک‌‌ شاگردانش، محمد تقی‌خان که از او نام بردیم و ذوالفقار بیک و نقشه دوم را میرزا‌‌ عبدالغفارخان، ملقب به نجم‌الدوله امضا کرده‌‌اند‌‌.

درمیان‌‌ گروه‌‌ محصلان‌‌ اعزامی‌‌ به‌‌ اروپا (در سال ۱۸۵۷ م) که بیشتر آن‌‌ را دانشجویان ‌دارالفنون تشکیل می‌‌دادند، شخصی بود به نام میرزا مهدی‌خان‌‌ که طی هشت سال اقامت در فرانسه و اخذ‌‌ دیپلم دبیرستان (Baccalaureat) و دیپلم مهندسی از اکل سانترال (Ecole Centrale) با تخصص در رشته معماری در سال (۱۸۶۴م) راهی میهن شد. میرزا مهدی‌خان در تهران سال‌ها سرگردان بود و دوران‌‌ بسیار‌‌ مشکلی را گذراند تا اینکه با کمک استاد محمد معمار قمی و حاج ابوالحسن معمارباشی مامور تهیه قسمتی از نقشه‌های‌‌ مسجد سپهسالار و عمارت بهارستان شد (۱۸۷۸م). طرح تعدادی‌‌ از‌‌ ساختمان‌های دولتمندان عصر را نیز به میرزا مهدی‌خان شقاقی که به لقب‌‌ ممتحن‌الدوله مفتخر شده بود، نسبت می‌‌دهند. با میرزا رضای‌‌ مهندس‌باشی‌‌ و سپس میرزا مهدی‌خان که‌‌ هردو تحت تاثیر اصول و قواعد حرفه‌‌ای‌‌ دنیای غرب بودند، حرفه طراحی معماری از حرفه معمار سازنده بنا جدا می‌‌شود.

ممتحن‌الدوله در آثار خود‌‌ عناصری‌‌ از معماری اروپایی را‌‌ دخالت‌‌ داد. یکی‌‌ از رهاوردهای او که با استقبال فراوان روبه‌رو شد، طرح سرسراهای بزرگ و پلکان‌‌های باز به سبک اروپایی بود که جای راهروها و پله‌های بسته معماری سنتی را‌‌ می‌‌گرفت‌‌. از این رو بود که در سال۱۸۸۵م، محمودخان‌‌ ناصرالملک، وزیر خارجه وقت، تهیه طرح پله‌‌ای شبیه پله کاخ‌‌ «بوکینگهام‌‌ پالاس» را به او سفارش داد. معماری دوره قاجار‌، که‌‌ در نیمۀ اول قرن نوزدهم میلادی در دنباله روی از معماری سنتی قرون گذشته به تدریج به کیفیت پایین‌‌تری‌‌ رسیده بود، درنیمه دوم همان قرن یکسره آسیب‌پذیر شد. به علت‌‌ ارتباط‌‌ با‌‌ دنیای‌‌ غرب و گرایش و سلیقه زمان، معماری این دوره به آسانی تحت تاثیر معماری‌‌ اروپایی قرار گرفت که از ‌‌‌‌راه‌‌ روسیه و قفقاز و ترکیه از شمال و خلیج‌فارس‌‌ بوشهر از جنوب، به ایران رسیده‌‌ بود‌‌. معمارهای‌‌ معروف محلی نیز تا حدی طرز فکر و سلیقه تازه را دنبال کردند. یکی از این‌‌ امکانات تازه که سیمای اغلب‌‌ شهرهای بزرگ ایران را تغییر داد، پوشش ساختمان‌ها‌‌ با داربست چوبی و شیروانی‌‌ بود‌‌ که جای بام‌‌های طاقی و گنبدی را می‌‌گرفت. علی محمدخان‌‌ معمارباشی، یکی از معماران معروف این دوره است که طرح ساختمان‌های‌‌ صاحبقرانیه، سلطنت‌آباد و عشرت‌آباد را به او‌‌ نسبت می‌‌دهند و در آثارش‌‌ آمیزش معماری سنتی با معماری غریبه به چشم می‌‌خورد. در همین دوره‌‌ در معماری ساختمان‌های داخل ارگ سلطانی نیز به پیروی از سلیقه زمان تغییرات‌‌ مهمی داده شد‌‌.

 

از مقاله‌ای به قلم رضا مقتدر، معمار