نگاهی به تاثیر نخستین اکسپوها در مواجهه ایران با دنیا

دیپلماسی نمایشگاهی

دنیای اقتصاد : سیاست خارجی عمدتا در سطح سخت آن درک شده و در بیشتر مواقع در قالب‌های نظامی، امنیتی و مذاکرات سیاستمداران فهم می‌شود اما همزمان با این بخش همواره نوع دیگری از روابط میان ملل در جریان بوده که دولت‌ها کنترل کمتری بر آن داشته‌اند ولی تمایل به هدایت آن دارند و آن بخشی است که در قالب‌های اقتصادی، تجاری، فرهنگی و اجتماعی در بین مردم در نواحی مختلف جهان جریان دارد.

مجموعه نمایشگاه‌های جهانی یا Exposition universelle که با نام اکسپو(expo) نیز شهرت دارد، از جمله فعالیت‌های غیردولتی است که نقشی چشمگیر در ارتباط میان کشورها دارد. نخستین نمونه این نمایشگاه‌ها در سال ۱۸۴۴ با عنوان نمایشگاه صنعتی فرانسه در پاریس برگزار شد و بعد از آن به‌صورت پنج سال یک‌بار در کشورهای مختلف جهان برگزار شد. هدف از برگزاری چنین نمایشگاهی بازخوانی دستاوردهای اجتماعی، اقتصادی، علمی و پیشینه فرهنگی و دورنمای توسعه کشورها است. ایران از دوره قاجاریه و تقریبا از زمان نخستین اکسپوها تلاش کرده است که در آنان حضور یابد. اهمیت این رویداد برای تاریخ ایران تا به این پایه است که باید بخشی از شناخت ایرانیان از دیگر کشورهای جهان را محصول همین اکسپوها دانست. دکتر سعید خودداری‌نائینی عضو هیات علمی دانشگاه هنر تهران سخنرانی خود در نخستین کنفرانس تاریخ روابط خارجی ایران را به واکاوی تاثیر این نمایشگاه‌ها در تعاملات ایرانیان اختصاص داد. عنوان سخنرانی دکتر نائینی در این نشست «اکسپوزیسیون و تاثیر نمایشگاه‌های هنری و صنعتی در تعاملات فرهنگی ایران و غرب در دوره قاجار» بود که در ادامه متن آن را می‌آوریم.

حضور ایران در اکسپوها

در معرض دید قرار گرفتن فرهنگ ایران در دوره قاجار موضوعی است که من تلاش دارم به آن بپردازم و نشان دهم چگونه ما در نمایشگاه‌های صنعتی و نخستین اکسپوهایی که در جهان برگزار شد، خود را در معرض دید قرار دادیم. از سال ۱۹۶۷ به بعد ما اسناد و مدارک و گزارش‌هایی در این ارتباط داریم. اسناد چند بخش هستند که مهم‌ترین آنها گزارش‌هایی است که در خود کشورهایی که اکسپوها در آنجا برگزار می‌شد، نظیر آمریکا و فرانسه تولید می‌شد. بیشترین اطلاعات ما در مورد حضور در اکسپوهای جهانی در دوره قاجار از روزنامه‌های آمریکایی و فرانسوی و گزارش‌هایی است که نمایندگان سیاسی ما در کشورهای مقصد تهیه و ارسال کردند یا گزارش‌هایی است که خود غربی‌ها نوشتند و پس از ترجمه به فارسی به دست ما رسیده است.

این نمایشگاه‌ها در عصر صنعتی شدن جهان شروع به کار می‌کنند و در هر سال یک تم برای آنان در نظر گرفته می‌شد. از آنجا که ما در دوره‌های مختلف این نمایشگاه‌ها کم و بیش حضور داشتیم، گزارش‌های متعدد و البته پراکنده‌ای در مورد حضور ما در دست است. در یکی از این گزارش‌های مربوط به این نمایشگاه‌ها می‌آید که «دیگر ما می‌توانیم کشورهای هزار و یک شب و سرزمین‌های عجایب و غرایب را از نزدیک ببینیم.» همچنین خود شاهان قاجار در این نمایشگاه حضور پیدا می‌کنند و از ۱۲۸۴ که گزارش «امیرنظام گروسی» در دست است ما اطلاعاتی از این نمایشگاه‌ها داریم. برای هریک از این نمایشگاه‌ها ما پاویون (غرفه) مخصوص خودمان را طراحی می‌کنیم. این نکته خیلی مهم است که ما در سال ۱۹۰۰ شاهد هستیم که معماری پاویون ما در نمایشگاه پاریس به‌دست یک فرانسوی طراحی و اجرا می‌شود. مدارک و گزارش‌هایی در مورد طراحی پاویون‌های ما در دست نیست اما عکس‌ها و نقاشی‌های آن وجود دارد و هیچ‌یک کارکرد و روح معماری ایرانی را ندارند.

دیدار شاهانه از اروپا

نکته بعد توجه دادن حوزه دیپلماسی به ارزش و قدرت موزه است. در همین دوره است که شاهان ایران در اروپا به تماشای موزه‌ها می‌روند و اولین موزه در ایران تاسیس می‌شود اما ما هیچ استفاده‌ای از آن نمی‌کنیم و در همین دوران است که نخستین قراردادهای مربوط به حفاری‌های باستان‌شناسی با فرانسوی‌ها منعقد می‌شود. با این همه استفاده‌ای از ظرفیت‌های زیادی که در این زمینه داشتیم نمی‌شود و این استفاده نکردن تا به امروز هم ادامه دارد. این درحالی است که حوزه میراث و نمایشگاه در ایران ظرفیت‌های زیادی دارد و در عین حال با فاصله زیادی از تعاریف ایکوم قرار می‌گیرد. نمونه‌های خوب این استفاده را امروزه می‌توان در موزه‌های همسایگان ما در قطر، امارات و عربستان مشاهده کرد. ما در این دوره حجم زیادی از مقالات ترجمه شده در مورد کشورهای بسیار دوری که شناختی از آنان نداشتیم، در دست داریم که این امر به شناخت ما از برخی کشورهای دوردست و کمتر شناخته شده می‌انجامد که در دوره‌های بعدی در مناسبات ایران تاثیرگذار است. خسرومیرزا از جمله شاهزادگانی است که به داد و ستدهای ما در زمینه اشیا و دید و بازدیدهای جهانی علاقه‌مند بوده و آثاری نیز از وی در دست است. در حال حاضر اکسپوهای جهانی خودشان تاریخ دارند و دارای موزه‌ای نیز هست که در هنگ‌کنگ واقع است و مستندات آن قابل دسترسی است.

جایگاه ایران در اکسپوها

تم‌های مختلف این نمایشگاه‌ها در دوره‌های مختلف نیز قابل‌توجه است. کشاورزی، هنر، صنعت و... در هر دوره به موضوع ویژه این نمایشگاه‌ها مبدل می‌شد. حضور ما در خط کشورهای مشابه نظیر تونس و مصر عمدتا رویکردی هنری داشت و حتی در دوره‌های متاخر این نمایشگاه‌ها نیز ما چیز خاصی برای ارائه نداشتیم و تنها در گزارش‌های مربوط به عصر قاجار احساس مقایسه و مرعوب شدن نمایندگان ایران را شاهد هستیم.

مواجهه فرهنگی با اکسپوها

پاویون ۱۹۰۰ در فرانسه مورد بازدید مظفرالدین‌شاه قرار می‌گیرد و این دوره بسیار مفصل مستند شده و کارت پستالی در ایران در رابطه با این رویداد طراحی شده است. در ترجمه این رویداد نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد. در ترجمه واژه «اکسپوزیسیون» بسیاری از موارد در متون قاجاری خود این واژه را آورده‌اند یا واژه‌های جایگزینی مانند «بازار مکاره» و «بساط عمومی» بسیار زیاد در متون به جای اکسپوزیسیون مورد استفاده قرار می‌گیرد. نکته مهم دیگر در این زمان موضوعیت یافتن هنر اسلامی است و از همین زمان است که بحث‌هایی شکل می‌گیرد در این رابطه که آیا صنایعی را که در سرزمین‌های اسلامی تولید می‌شود، می‌توان در قالب هنر فهم کرد؟ به این ترتیب تبادلاتی در این حوزه شکل می‌گیرد و مفاهیمی تازه را در چارچوب هنر شکل می‌دهد.