مجلس شورای ملی و مناسبات خارجی

اصول سیاست خارجی از نگاه نماینـدگان مشـروطه عبارتنـد از: حفـظ روابـط بین‌الملل، برقراری روابط با دول همجوار (روابـط منطقـه‌ای)، نزاکـت بین‌الملل و حسن روابط با دول متحابّه (دوست). از نگاه نمایندگان، عالی‌ترین نـوع سیاسـت خـارجی، کنفرانس و صلح عمومی است و درجه نازل آن، قطع روابط و جنگ اسـت.

افـراد و نهادهای درگیر در امر تـدوین و تصـمیم در سیاسـت خـارجی، شـامل وزیـر امـورخارجه و مجلس می‌شوند؛ به‌گونه‌ای‌که مجلس قوانین را تصویب می‌کنـد و وزیـر امــورخارجــه نیــز مجــری آنهاســت؛ بنــابراین، در ایــن دوره بــه نــوعی شــاهد تخصص‌گرایی و خروج این امر از دایره اختیار شـاه و دربـار هسـتیم.   امـا بـه‌نظـر می‌رسد تصمیم‌گیرندگان، شناخت مناسبی از محیط بین‌المللی که مبتنـی بـر فهـم وقایع جهانی باشد، ندارند. نگاه بین‌المللی و منطقه‌ای به محـیط بین‌المللـی وجـود ندارد. همچنین یک نقشه کلان برای پیشبرد و دسترسی به منافع ملی دیده نمی‌شود؛ زیرا یک سیاست خارجی منسجم و هماهنگ و عقلانـی و بلندمـدت وجـود نـدارد بلکه شاهد مجموعه‌ای از سیاست‌های منفصل، معدود و روزمره هسـتیم امـا، چـراغ راهنمای نمایندگان، سایه و شبحی از مفهوم منافع ملی است.  زیرا نمایندگان در عین ناآگاهی نسبت به مفهوم سیاست خارجی و همچنین مقوله منافع ملی، حیـاتی‌تـرین نیازهای کشور را که شامل صیانت از خود، استقلال، تمامیت ارضی و امنیت اسـت، در نظر آورده‌اند. نبود استراتژی در امر سیاست خارجی و نابسامانی اوضـاع داخلـی، موجب تبدیل ایران به بـازیگری منفعـل در حـوزه سیاسـت خـارجی شـده اسـت.  وکیل‌التجار خطاب به وزیر امورخارجه می‌گوید: «مقصود از پروگرام آن نیست که گفته شـود امنیـت داخلـه و همراهـی بـا مشروطه و حسن مراوده با خارجه. ما باید بدانیم که از برای امنیـت داخلـه امروزی که در هیچ‌جا نیست، چه اقدامی کـرده‌اند و چـه اسـباب و لـوازمی تدارک دیدند و اگر کدورتی با یک دولت پیدا شد بـرای رفـع آن کـدورت چه تدارکی کردند.»  در طول مذاکرات اثری از تدوین اصول ناظر به سیاسـت خارجی مشاهده نمی‌کنیم. غرب در ساختار ذهنی ایرانی، در جایگاه ما قرار می‌گیرد. نمایندگان نگاه مثبتی به کشورهای اروپایی دارند و غـرب را مظهـر آزادی و حـامی جریان آزادی‌خواهی و مشروطه‌خواهی ایران می‌دانند. نگاه به غرب بسـیار منعطـف است و گویی سوژه ایرانی با انقلاب مشروطه خـود، حافظـه تاریخی خـود را نیـز خانه‌تکانی کرده است؛ از ایـن‌رو، خـاطره‌های غـمبـار گذشـته همچـون جنـگ‌ها، قراردادهای استعماری و امتیازدهی‌ها را به فراموشی سـپرده اسـت.  مـتن، در تـلاش است تا با برجسته‌سازی تخاصم مرزی میان ایـران و دو دولـت همسـایه، در زمینـه مشروعیت‌سازی داخلی بهره‌برداری کند تا میان دولت و ملت اتحاد برقرار سازد. بـرهمین مبنا، بایستگی روابط خارجی موفق را امنیت و اتحاد در داخل می‌دانـد. 

از مقاله «تحلیل گفتمان مقوله سیاست خارجی در مذاکرات نخستین مجلس شورای ملی مشروطیت» نوشته دکتر محسن خلیلی و سمیه حمیدی